پارک ملی‌کویر

مساحت فعلی این منطقه حدود ۶۷۰ هزار هکتار (۶۷۰۰ کیلومترمربع) است که ۴۲۰ هزار هکتار آن پارک ملی و ۲۵۰ هزار هکتار منطقه حفاظت‌شده ‌است. بیشتر پارک در شهرستان گرمسار استان سمنان و بخش‌های کوچکی هم در استان‌های تهران، قم و اصفهان قرار دارند، البته مسوولیت حفاظت از کل پارک بر عهده اداره محیط زیست استان سمنان است. مرتفع‌ترین نقطه آن نیز قله سیاه‌کوه به ارتفاع ۱۸۶۵ متر است که در مرکز پارک قرار گرفته‌ است.

این منطقه در سال ۱۳۴۳ به مساحت ۶۰۹ هزار هکتار زیر نظر «کانون شکار ایران» ـ‌ که بعدها به سازمان حفاظت محیط زیست تبدیل شد ـ‌ قرار گرفت. در سال ۱۳۵۴ از سوی یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه طبیعی زیست ‌کره تعیین شد و در سال ۱۳۵۵ به «پارک ملی» ارتقاء یافت. در سال ۱۳۵۷ با کاهش بخش‌هایی از شمال و افزایش بخش‌هایی در جنوب، مساحت آن به ۶۷۰ هزار کیلومترمربع رسید و در سال ۱۳۶۱ به 2 بخش «پارک ملی» به وسعت ۴۲۰ هزار هکتار شامل منطقه سیاه کوه، نخجیر، سفید آب و «منطقه حفاظت‌شده» به وسعت ۲۵۰ هزار هکتار شامل دشت‌های مکوش، سیاه پرده، پرده زرد و ارتفاعات دوازده امام و نره خرکوه تقسیم شد.

3 مسیر اصلی برای دسترسی به پارک ملی کویر وجود دارد: بهترین مسیر دسترسی به پارک ملی کویر راهی است که از پیشوای ورامین از جاده شنی قلعه بلند پس از عبور از ایستگاه راه‌آهن ابردژ پس از حدود ۳۰ کیلومتر به محیط ‌بانی مبارکیه می‌رسد.

مسیر دیگر از گرمسار به سمت جنوب تا روستای کهک و از آنجا از جاده سنگفرش صفوی تا نزدیکی محیط ‌بانی قصر بهرام است.

مسیر سوم هم مسیری خاکی از شهرستان آران و بیدگل در شمال کاشان تا کاروانسرای مرنجاب و از آنجا تا محیط ‌بانی سفیداب است.

کمبود منابع آبی از مشکلات اصلی این منطقه است. پارک ملی کویر در حوضه آبریز دریاچه نمک قرار دارد و وجود تهران و چندین شهر پرجمعیت کشور درنواحی بالادست که عمده آب منطقه را مصرف می‌کنند موجب شده آب جاری ناچیزی وارد این ناحیه شود که بخشی از آن هم بر اثر پیوستن فاضلاب‌های متعدد به صورت گنداب درآمده است.

دریاچه کویر که در واقع یک مردابی آب شور به مساحت حدود ۲۵۰ هزار هکتار است، در مرز غربی پارک قرار دارد و هیچ نوع جاندار آبزی در آن زندگی نمی‌کند، اما در زمستان پرندگان مهاجر ازجمله فلامینگو به این دریاچه و باتلاق‌ها و رودخانه‌های اطراف آن می‌آیند.

میانگین میزان بارندگی سالانه در منطقه حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌متر است که بیشتر از آبان تا اردیبهشت می‌بارد. با توجه به وجود کوه‌های نسبتا مرتفع، چشمه‌های متعددی هم در منطقه وجود دارد که آبشخور اصلی حیوانات منطقه است. دمای هوا نیز از حداکثر 15 درجه زیر صفر تا 50 درجه بالای صفر متغیر است.

در مجموع ۳۴ گونه پستاندار، ۱۵۵ گونه پرنده و ۳۴ گونه خزنده در این منطقه زندگی می‌کنند.

اهمیت پارک بیشتر ناشی از حضور گونه‌های متنوع پستانداران در آن است. از مهم‌ترین آنها یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، گرگ، کفتار راه‌راه، گربه شنی، روباه قرمز، روباه شنی، جبیر، بز کوهی، گوسفند وحشی، سیاه‌گوش (کاراکال)، شغال، سمور سنگی و انواع جوندگان ازجمله خرگوش صحرایی، تشی، جربوع پنج‌انگشتی، جربوع بلانفورد و جرد ایرانی است. آخرین مشاهده یوزپلنگ در این منطقه به اواخر آبان ۸۹ بازمی‌گردد که تعدادی از گردشگران در نزدیکی قصر بهرام به طور تصادفی یک یوز را مشاهده کردند؛ سال 88 هم دوربین‌های تله‌ای پروژه یوزپلنگ ایرانی چندین تصویر از یوز گرفته بودند. گوسفندان وحشی (قوچ و میش) پارک از نژاد دورگه اوریال و ارمنی هستند.

در گذشته گله‌های بزرگ گورخر ایرانی در این منطقه زندگی می‌کردند که آخرین آنها در سال ۶۳ مشاهده شدند و امروزه مطمئنا نسل آنها در این پارک از میان رفته‌است. آهو (غزال ایرانی) هم اگر منقرض نشده باشد در آستانه انقراض قرار دارد، اما جمعیت جبیر (نوعی غزال ظریف‌تر و کوچک‌تر از آهو) در این منطقه احتمالا بیشترین در تمام ایران است.

پرندگان پارک هم شامل کبک، تیهو، زاغ بور، هوبره، انواع گنجشک، سهره، چکاوک و پرستو، انواع پرندگان شکاری ازجمله عقاب طلایی، سنقر، سارگپه، شاهین، بحری و دلیجه، و پرندگان مهاجر مانند فلامینگو، آنقوت، خوتکا و انواع غاز و مرغابی هستند.

در مجموع ۳۵۵ گونه گیاهی در این منطقه شناسایی شده که ۲۰ گونه آن اندمیک این منطقه است (در هیچ جای دیگری به طور طبیعی نمی‌روید).

گیاهان پارک از انواع خشکی‌پسند و شورپسند هستند که خود را با کمبود آب و شوری خاک سازگار کرده و داشتن برگ‌های کوچک منتهی به خار از ویژگی‌های ظاهری بسیاری از آنهاست. در نقاط هموار هم گیاه درمنه، در دره‌ها و کوهپایه‌های سنگی گیاه کاروان‌کش، در اطراف چشمه‌‌ها گز، گرگ‌تیغ و نی و در کوهپایه‌ها درختچه‌های بادام کوهی، شیر خشت و خنجک دیده می‌شوند.

این منطقه علاوه بر اهمیت طبیعی، 3 کاروانسرای متعلق به دوران صفویه به نام‌های قصر بهرام، عین‌الرشید و سفیدآب را هم در خود جای داده ‌است.

تاریک‌ترین برهه در تاریخ این منطقه سال‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب است که بر اثر از هم‌پاشیدگی سازمان محیط زیست و به کمک سلاح‌های اتوماتیک و موتورسیکلت‌های پرقدرت، حیات وحش منطقه تارومار شده و حدود ۸۰۰ راس گورخر آن در عرض چند سال قتل‌عام شدند.

پس از آن نیز علاوه بر شکار غیرقانونی و چرای دام که مشکل تقریبا تمامی مناطق حفاظت شده ایران است، پارک کویر شاهد فعالیت‌های مختلف سازمان‌های دولتی از آموزش‌های نظامی گرفته تا برگزاری مسابقات اتومبیلرانی رالی هم بوده ‌است. از سال‌های دور هم هرازچندگاهی بحث احداث بزرگراه نائین به ورامین یا گرمسار و بزرگراه کاشان به تهران ـ که باید از مرکز پارک ملی بگذرد ـ مطرح شده ‌است.

به گفته رئیس پارک ملی کویر و خبرگزاری ایسنا وزارت نفت هم درصدد دریافت مجوز اکتشاف نفت در این منطقه است، در حالی که ماده ۹ آیین‌نامه اجرایی «قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست» به صراحت آن را ممنوع کرده‌است: «تجدید یا تمدید پروانه‌های اکتشاف و بهره‌برداری صادره برای معادن واقع در پارک‌های ملی و آثار طبیعی ملی ممنوع می‌باشد» و اصولا فلسفه تعیین یک منطقه به عنوان پارک ملی جلوگیری از هر گونه فعالیت انسانی و حفظ آن در شرایط کاملا طبیعی است به همین جهت است که حتی ورود به این منطقه به مجوز سازمان محیط زیست نیاز دارد.

محسن کاظم‌پور