سراب سرزمین رویاهای طلایی

ماکس برود تمام کارهای او را جمع‌‌‌آوری کرد‌‌‌. اگرچه کافکا وصیت کرده بود که پس از مرگش تمام آثارش را بسوزانند، اما وی خلاف وصیت او تا آنجا که در توان داشت، دستنوشته‌‌‌های او را جمع‌‌‌آوری و سپس منتشر کرد که آمریکا هم جزو آنهاست. البته الان بعد از چاپ مجموعه آثار انتقادی بر مبنای دستنوشته‌های نویافته یا مغفول مانده، نسخه‌های وی اعتبار کمتری دارند.

اسم آمریکا را ماکس برود بر کتاب گذاشته است. در نامه‌‌‌های کافکا آمده که از سال‌‌‌ها قبل، تقریبا دوران نوجوانی، به دنبال نوشتن رمانی آمریکایی یعنی در مورد وقایع آمریکا بوده و مشخصا نام گمشده را خودش بر کتاب گذاشته است و قصد نداشته اسم آن را آمریکا بگذارد. من هم قصد داشتم آن را به گمشده تغییر دهم، اما ناشر با توجه به ملاحظات حرفه‌ای تشخیص داد رمان با نام آمریکا به چاپ برسد.

تا جایی که من اطلاع دارم با همان نام آمریکا ترجمه و چاپ می‌‌‌‌‌‌شود. دست‌‌‌کم در ترجمه ترکی، انگلیسی و فرانسوی چنین است.

او بیشتر سفرنامه‌‌‌هایی که درباره آمریکا بود خوانده بود مانند آمریکای امروز و فردا از آرتور هولیچز. چنین آثاری واقعیت‌‌‌هایی از آمریکا و مشاهدات شخصی آنها را نشان می‌دادند. در این مورد در جستارهای آغاز کتاب مفصلا توضیح داده‌ام.

این نمادها شامل ترافیک و شلوغی، سرعت و هیاهو، نوع روابط انسان‌‌‌ها که بسیار بر مبنای سود و زیان شکل می‌‌‌گیرد و حرکت زیاد آدم‌‌‌ها می‌‌‌شود. از طرف دیگر، زبان و بستر و کنش داستانی آن با اروپا بسیار فرق می‌‌‌کند. نماد مشخص دیگر در فصل آخر، آرمان‌‌‌شهری است که کافکا در تئاتر اوکلاهما نشان می‌‌‌دهد. این تئاتر ذهنی که چه بسا اشاره به نمایش تئاتر جهانی دارد، نمادی از این واقعیت است که چنین آرمانشهری هرگز در واقعیت تحقق پیدا نمی‌‌‌کند، یعنی باز هم در این دنیای رویایی سلسله مراتبی هست که واقعا کارهایی را که شایسته هر فرد است به او نمی‌‌‌دهند و تمام مسوولان آن چیزی جز وظیفه و ثبت کردن و پاسخ دادن با بی‌‌‌حوصلگی و حساب و کتاب بر اساس سود و زیان‌‌‌های شخصی و.... نمی‌دانند. پس در اینجا هم فرد به آن خواسته‌‌‌های حقیقی‌‌‌اش دست نمی‌‌‌یابد.

من در مقام پاسخگویی به این سوال از سوی کافکا نیستم. در هر صورت کافکا مواجهه یک نوجوان را که نماد معصومیت است در برخورد با دنیای مدرن انتخاب کرده و در همین انتخاب نوعی تقابل هست؛ نوجوانی که بر اثر یک رسوایی اخلاقی از خانواده‌‌‌اش رانده می‌‌‌شود و آنها او را به آمریکا می‌‌‌فرستند و فکر می‌‌‌کنند او در آنجا آینده بهتری خواهد داشت. کارل، در طول رمان با تجربه‌‌‌هایی که به دست می‌‌‌آورد، نتیجه می‌گیرد اگرچه آنجا سرزمین فرصت‌‌‌های طلایی است، اما هرچه باشد آرمانشهر نیست و مشکلات خاص خودش را دارد. این مشکلات در تمام فصل‌‌‌ها قابل مشاهده هستند و تنها در فصل آخر تئاتر فضای باز اوکلاهما او در رویا به آن چیزی که دنبالش بود دست پیدا می‌‌‌کند. آن هم فقط در رویا.

کافکا در عین این که اثر را درباره آمریکا نوشته، اما باز هم نگاه کافکایی او در آن وجود دارد و می‌‌‌خواهد تنهایی انسان را نشان دهد که اگر او به جاهای مختلفی برود و بخواهد با قاعده و بهنجار و درست زندگی کند، باز هم مشکلات خاص خودش را دارد، چه در آمریکا و چه در اروپا. این مراحل رانده شدن او چه در محل کارش و چه خانواده‌‌‌اش و چه از طرف دایی‌‌‌اش، همه نشان‌‌‌دهنده معصومیتی است که در یک جامعه صنعتی تازه مدرن شده تاب بودنش را ندارد. اگر چه در اروپا از پدرش رانده می‌‌‌شود، اما در آمریکا از و امکان‌های زیادی رانده می‌‌‌شود. نکته دیگر آن که اگرچه کافکا سوسیالیست نبود و به حزبی گرایش نداشت، ولی در دوره‌ای زندگی می‌‌‌کرد که اوج شکل‌‌‌گیری این گرایش‌‌‌ها بود و کافکا خواسته به نوعی ماهیت سرمایه‌داری و روابطی را که از دل این جریان‌‌‌ها برمی‌‌‌خیزد، برملا کند.

آثاری که به این مورد پرداخته‌‌‌اند، 2 نوع هستند. آثار دوران اول مهاجرت اروپاییان به آمریکا که بسیار شوق‌انگیز و تشویق‌‌‌کننده بود. اما آثار بعدی‌‌‌ها کم‌‌‌کم انتقادی شده است. مثلا نیکلاس لنوا، شاعر آلمانی قبل از رفتن به آمریکا یادداشت‌‌‌های زیادی دارد که می‌‌‌گوید من می‌‌‌خواهم به دامن طبیعت بکر بروم و به آزادی و رهایی برسم و.... و پس از چند سال در آثار بعدیش آن رویا را تحقق‌‌‌نیافته تلقی می‌‌‌کند و نظرش عوض می‌‌‌شود. اگرچه چنین آثاری در این زمان شهرت زیادی نداشتند، ولی کافکا از آنها تاثیر گرفته است. کافکا اولین کسی نبود که این وجه از آن سرزمین را عریان کرد. اما کار افراد دیگر چندان عمیق نبود که بخواهد جهانی و مطرح شود.

خلاف نظر شما، کافکا فردی مذهبی است و در نوشته‌‌‌هایش بسیار متاثر از کتاب مقدس است. تا آنجا که نوشتن را نوعی نیایش تلقی می‌‌‌کند. در این اثر تئاتر اوکلاهما نوعی موقعیت آخرالزمانی دارد که مثل روز جزاست و هرکس با توجه به کاری که انجام داده حساب پس می‌‌‌گیرد. شایدکافکا معتقد بوده در دنیای امروز عدالتی وجود ندارد، و در نهایت فرد در روز جزا به آن چیزی که می‌‌‌خواهد می‌‌‌رسد ما یعنی نوعی تقدیرگرایی!

خب در اندیشه‌های مذهبی و بخصوص مذهبی که کافکا به آن باور داشت، چنین اندیشه‌هایی هست، مثلا کتاب جامعه در عهد عتیق یکی از نهیلیستی‌‌‌ترین فصل‌های کتاب مقدس است که می‌‌‌گوید همه چیز باطل اباطیل است و... پس آن مایه از نگاه در کتاب مقدس و ادیان نیز وجود دارد. ضمن این که باز هم چنین نگاهی که شما می‌‌‌گویید در فصل آخر نیز وجود دارد و به نگاه مذهبی ـ آخرالزمانی او و ترس‌‌‌ها و ناتوانایی‌های وی صحه می‌‌‌گذارد.

حورا نژادصداقت
جام جم