نوروز؛ رنگین‌کمان فرهنگ ایرانی

به طور مسلم این طور بوده، چون این جشن همیشه با مجموعه اعتقادها، افکار، فرهنگ و تمنیات ذوقی مردم این سرزمین پیوند عمیقی داشته و تقریبا تمام جنبه‌های هستی‌شناسی و زیباشناختی تاریخی ایرانیان در آن انعکاس یافته و با هر دگرگونی در اعتقادات و زندگی و تمدن ایرانی دچار تغییر می‌شد.

اعتقادها و باورهای جدید پیوسته در این جشن نفوذ و آن را با مجموعه ارزش‌های خود تلفیق و ترکیب می‌کرده‌اند. برای همین در بررسی تاریخی نوروز، ما با لایه‌های گوناگون دوران پیش از دین زرتشت، کیش مهری، آیین زرتشتی و اعتقادهای اسلامی روبه‌رو می‌شویم.

طبیعی بوده است، چون اشکانیان از قبایل و طوایف حاشیه‌ای تمدن ایران زمین بوده‌اند و عشایری زندگی می‌کرده‌اند با جشنی قوام یافته و فاخر چون نوروز که متعلق به تمدن شهرنشین است، چندان آشنا نبوده‌اند.

آنان همچنین تا حدی تحت تاثیر فرهنگ یونانی بوده‌اند و همین بر دوری‌شان از جشن نوروز می‌افزوده است.

بله. چون ساسانیان خودشان را از اصیل‌ترین ایرانیان می‌دانستند و برای همین به نوروز اهمیت بسیار می‌دادند. یک متن پهلوی به نام «خسرو قبادیان و ریدک» درباره دوره ساسانیان وجود دارد که از طریق آن اثبات می‌شود، نوروز در آن دوره جشنی بسیار گسترده با ده‌ها نغمه، آیین، بازی و رسم بوده است.

در دوره ساسانیان با توجه به اسناد و مدارکی که وجود دارد، نوروز از ورارود (ماوراءالنهر)‌ و تاجیکستان امروزی گرفته تا میان رودان (بین‌النهرین)‌ و عراق فعلی، از منطقه قفقاز تا سواحل خلیج‌فارس به‌طور گسترده جشن گرفته می‌شد.

روایت‌های زیادی از پیامبر اسلام و حضرت علی‌^ع در تایید جشن نوروز موجود است.

اعراب حیره و یمن در مقاطعی از تاریخ پیش ‌از اسلام، این عید را جشن می‌گرفته‌اند؛ اعرابی که تحت سیطره تمدن ایرانی قرار داشتند. وقتی هم اسلام در ایران جای دین زرتشت را گرفت، از آنجا که این جشن با فلسفه دین جدید تعارضی نداشت و با آن همسو بود، به حیات خود ادامه داد.

در زمان حکومت‌های اموی و عباسی هم، چون بخش عمده و آباد قلمرو اسلامی، فلات ایران‌زمین بود، نوروز از نظر اقتصادی برای خلفای عرب اهمیت داشت.

چون نوروز مبدا تقویم ایرانی و سال مالی بود و حساب و کتاب‌های اقتصادی را پیش از آن می‌بستند. خلفای اموی و عباسی هم که بخش عمده درآمدشان مالیات‌ها و جزیه آمده از ایران بود، از منظر اقتصادی هم به نوروز چشم داشتند.

ایرانیان برای چند هزار سال ساختارها و برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی خودشان را با نوروز هماهنگ می‌کردند و در زمان عباسیان هم به این رویه ادامه دادند. بویژه در دوره عباسیان با توجه به نقش پررنگ سرداران، وزرا و مشاوران ایرانی حکومت، نوروز در دربار اهمیت پیدا کرده بود.

بله. با خیزش دوباره سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانیان، طبیعی بود که نوروز هم اوج بگیرد. بویژه وقتی تقویم جلالی به همت گروهی از دانشمندان به ریاست خیام تنظیم شد، این جشن جایگاه گذشته‌اش را در تقویم و فرهنگ ایرانی پیدا کرد.

خب جشن‌ها در شرایط مساعد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می‌توانند پررنگ باشند. وقتی مغول‌ها به ایران حمله می‌کنند و بویژه در 30 سال ابتدایی تنها ویرانی و مرگ را به همراه می‌آورند، چگونه می‌توان انتظار داشت مردم مصیبت‌زده جشن بگیرند و شاد باشند.

پس از آن هم، مغول‌ها بتدریج پذیرای این جشن شدند و بخصوص در دوران ایلخانان تحت تاثیر فرهنگ ایرانی، نوروز را محترم و گرامی می‌شمردند.

نوروز منحصربه‌فردترین جشن ایرانی است که در همه مقاطع تاریخی حضور داشته و هیچ‌گاه چراغش خاموش نشده است. این عید چون با تمام جوانب اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ارتباط داشته، برخلاف دیگر سورهای ایرانی، تحت تاثیر تحولات گوناگون کمتر دچار صدمه شده است.

وقتی به اواخر دوره قاجار و پهلوی اول می‌رسیم، نوروز چندهزار ساله آنچنان در عمق جان جامعه و روح مردم ریشه دوانده است که با ورود فرهنگ بیگانه غربی هم رنگ نمی‌بازد.

مثل تاب‌بازی که تا 40 سال پیش از آداب اصلی روز سیزده‌بدر بود و هر کس بیرون شهر می‌رفت، طنابی هم همراه خود می‌برد. این تاب‌بازی مفهومی آیینی هم داشت و آن را گردونه جمشید می‌دانستند. در شب‌نشینی‌ها، شاه و وزیر بازی هم بسیار رواج داشته است. به طورکلی با توجه به اوقات فراغت مردم در روزهای تعطیل نوروز، بازار بازی‌ها و ورزش‌های متنوع گرم بوده است. برای مثال شاردن در سفرنامه خود به مسابقه‌های بزرگ کشتی اشاره می‌کند که در اصفهان برگزار می‌شده است.

در یک کلام نوروز بهترین موقعیت برای انواع بازی‌ها، تفرج‌ها، تفریح‌ها و ورزش‌ها بوده است که از آن میان می‌توان به گهواره‌بازی و بندبازی هم اشاره کرد.

در ایام نوروز، انواع سیرک‌ها به حرکت درمی‌آمده‌اند. لوطی‌ها، بز رقصان‌ها و خرس رقصان‌ها در این روزها بازار گرم‌تری داشته‌اند و مردم بیشتر به تفریح می‌پرداختند.

نه. همه آنها ابتدا به ستایش پروردگار و بزرگداشت بزرگان دین می‌پردازند. سپس به نوزایی طبیعت اشاره کرده، در پایان هم برای خانواده‌ها طلب فراوانی و نعمت می‌کنند.

علاوه بر این نوروزخوان‌ها در گذشته‌ها در نقش رسانه و خبررسان هم ظاهر می‌شده‌اند؛ چرا که در آن زمان، خبر اتفاقات و حوادث خیلی دیر منتقل می‌شده و نوروزخوان‌ها با توجه به سفرهایشان بیش از دیگران از جریانات سیاسی آگاه بوده‌اند و در اشعارشان وضعیت زندگی و شرایط را هم می‌گنجانده‌اند.

چرا، بویژه هنگام سال‌تحویل که به صدا درمی‌آمده‌اند. برای مثال در دوره قاجار، نقاره‌خانه‌های زیادی بوده‌اند که در زمان نو شدن سال، به صدا درمی‌آمده‌اند. همچنین نواختن طبل و سرنا هم بسیاری جاها رواج داشته است.