میانبری بسوی سلامت

این سلول‌ها با توانایی فوق‌العاده خود در تمایز به تمام سلول‌های بدن، کلید راهگشای درهای بسته آرزوهای دست‌نیافتی بشر، چون بهبود سطح سلامت، درمان انواع بیماری‌ها و البته افزایش طول عمر به حداقل 120 سال خواهند بود. به این ترتیب آینده درمان در حوزه پزشکی در دستان سلول‌ها و در واقع در سایه سلول‌درمانی رقم می‌خورد. مسیری که از سلول‌های بنیادی جنینی و بزرگسال آغاز و با سلول‌های پرتوان القایی با منشاء سلول‌های پوستی ادامه یافته است و این‌که در این راه چه شگفتی‌های بیشتری بیافریند هنوز معلوم نیست...

پژوهشکده رویان نیز همگام با کشورهای پیشرفته، در سال 1382 به این مهم دست یافت و امروزه سلول‌های بنیادی جنینی انسانی متعددی با ژنتیک طبیعی در پژوهشکده تولید شده‌اند که ابزار اولیه بسیاری از تحقیقات بخصوص در زمینه تمایز سلول‌های بنیادی است. با این حال از یک سو وجود مشکلاتی چون مساله دفع پیوند، متعاقب استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی یا مشتقات آنها به دلیل غیرخودی بودن سلول‌ها که خود مانعی بزرگ در مسیر کاربردی کردن آنها در مطالعات انسانی محسوب می‌شود و از سوی دیگر عدم توانایی بالای سلول‌های بنیادی بزرگسال در تمایز به همه سلول‌های بدن، انگیزه‌ای در محققان آمریکایی و ژاپنی طی 2 تا 3 سال گذشته ایجاد کرد تا به دنبال منبع دیگری برای تامین سلول‌های بنیادی باشند که در راستای این مطالعات که البته از سوی محققان ایرانی در پژوهشکده رویان نیز همگام با آنها دنبال شد، به سلول‌های پوستی به عنوان منبع تامین سلول‌های پرتوان القایی برخورد کردند.

کشف سلول‌هایی پرتوان از خود ما

سلول‌های بنیادی جنینی، گونه‌ای از سلول‌ها هستند که توانایی تقسیم نامحدودی دارند. با کمک این سلول‌ها می‌توان انواع دیگر سلول‌های بدن را تولید کرد. به طور معمول این سلول‌ها بعد از مرحله جنینی و پیش از مرحله لانه‌گزینی تولید می‌شوند. از آنجا که این سلول‌های بنیادی جنینی را می‌توان در آزمایشگاه هم تولید کرد، این سلول‌ها به گزینه مناسبی در ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده انسانی تبدیل شده‌اند. تمایز سلول‌های بنیادی جنینی، به سلول‌های عصبی، کبدی و سایر سلول‌ها نویدبخش آینده‌ای درخشان در استفاده از این سلول‌هاست که با رفع مشکل دفع پیوند می‌توانیم در آینده بسیار نزدیک شاهد آن باشیم.

دکتر عبدالحسین شاهوردی، معاون پژوهشی پژوهشکده رویان با تاکید بر این‌که سلول‌های پرتوان القایی به‌عنوان یک میان‌بر برای رسیدن به یک منبع سلول‌های بنیادی که مشکلاتی چون رد پیوند، مشکلات ژنتیکی یا مسائل اخلاقی را نداشته باشند مطرح شدند، می‌افزاید: آرزوی ایجاد سلول‌های بنیادی جنینی با منشأ خودی، اولین بار با کشف 4 ژن دخیل در القای پرتوانی در سال 1385 (2006)، توسط یک گروه ژاپنی از دانشگاه کیوتو تا حدود زیادی به عمل نزدیک شد تا این‌که بالاخره در تابستان 1386 (2007)، محققان ژاپنی و 2 گروه از محققان آمریکایی دانشگاه هاروارد و انستیتو فناوری ماساچوست موفق شدند سلول‌های پوستی موش و به دنبال آن سلول‌های پوستی انسان را با وارد کردن 4 ژن فوق، به سلول‌های بنیادی جنینی تبدیل کنند و سپس انواع سلول‌های پرتوان القا شده را به دست آورند. به این فرآیند تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (Induced pluripotent Stem Cells iPS گفته می‌شود که نوعی بازبرنامه‌ریزی سلول است که بدون تخریب جنینی، که خود موضوعی بحث‌انگیز در تولید سلول‌های بنیادی جنینی است، صورت می‌گیرد.

نقاط ضعف و قوت سلول‌ها با منشأ پوستی

تولید سلول‌های پرتوان القایی، نه‌تنها می‌تواند بسیاری از مشکلات مربوط به کاربردی کردن سلول‌های بنیادی جنینی را مرتفع سازد، بلکه همچنین می‌تواند در بحث ژن‌درمانی، توسعه داروسازی، ناهنجارشناسی جنین‌ها و مطالعه عملکرد ژن‌ها نیز موثر باشد.

دکتر شاهوردی در عین حال به نقاط ضعف این سلول‌ها که بشدت مورد بررسی محققان 5‌‌کشور پیشرو در تحقیقات مربوط به آن از جمله ایران قرار گرفته است اشاره می‌کند: از نقاط ضعف این قضیه آن است که این سلول‌ها از برخی وکتور‌های ویروسی استفاده می‌کنند تا ژن‌های سلول‌های بنیادی‌شان را فعال کنند و این ویروس‌ها برای انسان خطرساز هستند و فعلا نمی‌توانند در انسان استفاده شوند.

وی تاکید می‌کند: آزمایش‌هایی که ابتدا با حضور 4 وکتور در برنامه‌ریزی این سلول‌ها آغاز شد با تلاش محققان به یک وکتور کاهش یافته است که نویدبخش آن است که بتوان این وکتورها را کاملا حذف کرد. ما هم در پژوهشکده روی این مساله بشدت در حال کار هستیم که اگر به نتیجه قطعی برسیم، از بزرگ‌ترین دستاوردهای پژوهشکده تلقی خواهد شد. به این ترتیب یک قدم بزرگ به بحث درمان بیماری‌ها بدون ایجاد مشکل و آلودگی در انسان نزدیک خواهیم شد.

از سلول‌های پوستی تا سلول‌های کبدی

دکتر شاهوردی از پروژه‌ای می‌گوید که در پژوهشکده رویان، در محیط آزمایشگاهی، با موفقیت انجام شده است و آن استخراج سلول‌های پوستی از افرادی با گروه خونیO بمبئی (گروه خونی‌ای که به همه گروه‌های خونی قابل اهداست)، گرفتن سلول‌های پرتوان القایی از آنها و تولید سلول‌های عصبی و قلبی از این سلول‌هاست که مقالات مربوط به آن هم در مجلات معتبر داخلی و خارجی به چاپ رسیده است.

این آزمایش‌ها نشان می‌دهد که سلول‌های پرتوان القایی، کارایی لازم را در تمایز به سلول‌های عصبی قلبی، کبدی و حتی سلول‌های شبکیه چشم دارند و اما تنها یک سوال پاسخ نداده شده درباره آنها مطرح است و آن این‌که مشکلات ژنتیکی موجود در سلول‌های بیمار شخص که می‌تواند کبدی یا چشمی و... باشد، آیا در سلول‌های پرتوان القایی گرفته شده از پوست آنها هم وجود دارد یا خیر؟ این سوالی است که برای رسیدن به جواب آن باید تحقیقات بیشتری صورت بگیرد.

سرگردانی بانک خون بند ناف

این تحلیل که با قطعی شدن نتایج حاصل از تمایز سلول‌های پرتوان القایی با منشأ پوستی به همه سلول‌های بدن، کارایی بانک خون بند ناف، به عنوان منبع تامین سلول‌های بنیادی جنینی کاهش می‌یابد، در ظاهر منطقی به نظر می‌رسد، اما دکتر شاهوردی بر آن تحلیل دیگری هم اضافه می‌کند: بانک خون بند ناف در هر کشور یک سرمایه ملی تلقی می‌شود، به‌علاوه که تامین سلول‌های بنیادی از هریک از روش‌ها یعنی از بزرگسال (از مغز استخوان و بافت چربی) یا از سلول‌های پوستی نیاز به نمونه‌برداری از شخص دارد، اما نیاز به طی این مراحل برای خون بند ناف نیست. از سوی دیگر نمی‌دانیم که برای رسیدن به نتایج قطعی در مورد سلول‌های پرتوان القایی به چقدر زمان نیاز داریم پس نباید از تامین منبع سلولی متکی به منابع خودمان عقب بمانیم.

چشم‌انداز آینده درمان

این واقعیت انکارناپذیر است که دارودرمانی که اساس درمان در طب امروز به شمار می‌رود، بدون شک در پزشکی آینده همراه با سلول‌درمانی خواهد بود، بنابراین سلول‌های بنیادی جایگاه ویژه‌ای در ارتقای سطح سلامت جامعه خواهند داشت.

به همین منظور پژوهشکده رویان نیز به عنوان یکی از مراکز پژوهشی موفق در این زمینه در دنیا، تولید سلول‌های بنیادی جنینی و متعاقب آن شبیه‌سازی گوسفند رویانا را تنها آغازی برای این راه پیچیده دانست و به دنبال آن با تلاش جدی محققان خود تنها در مدت 9 ماه بعد از ارائه مقالات تولید سلول‌های پرتوان القایی در مجلات بسیار معتبر دنیا، توانست پس از کشورهایی همچون آمریکا، ژاپن، آلمان و چین در این راه گام بردارد و به فناوری تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی دست یابد و در این فرآیند سلول‌های پوست (سلول‌های فیبروبلاست) موش و انسان با کمک انتقال ژن‌های مورد نظر بازبرنامه‌ریزی و به سلول‌های بنیادی پرتوان القایی تبدیل شدند که شبیه سلول‌های بنیادی جنینی هستند.

محققان ایرانی در پژوهشکده رویان امیدوارانه به تحقیقات خود ادامه می‌دهند تا راه‌های جدیدی را پیش روی این حوزه در کشور بگشایند.

پونه شیرازی