آموزش نیاز جدی اصلاح الگوی مصرف

مصرف صحیح، قناعت‌ورزی و پرهیز از اسراف و بیهوده مصرف کردن امری است که در آموزه‌های دینی ما نیز مورد تاکید قرار گرفته و پیش از توجه به هر نکته اقتصادی و اجتماعی در این زمینه می‌توان دینی و شرعی بودن این توصیه را سرلوحه کار قرار داد.در این مجال کوتاه می‌خواهیم به راهکارهایی که در حوزه انرژی (آب، برق، گاز، نفت، بنزین و گازوئیل)‌ برای صرفه‌جویی یا اصلاح روش مصرف وجود دارد، بپردازیم.

قرار داشتن ایران در منطقه گرم و خشک موجب شده تا استحصال و بهره‌وری از آب بویژه آب شرب و سالم موضوع مهمی به شمار رود.

براساس آمارها مصرف آب در ایران 90 تا 95 میلیارد مترمکعب است که در مقایسه با دیگر کشورها رقمی بسیار بالا به حساب می‌آید؛ البته کاهش بارندگی‌ها در سال گذشته و رشد فزاینده بیابانی در کشور، ایران را نیازمند به 120 میلیارد مترمکعب خواهد کرد که در سال‌های آتی مصرف این نعمت الهی تشدید خواهد شد.به گفته وزیر نیرو، در حال حاضر بیش از 90 درصد آب‌های کشور در بخش کشاورزی به مصرف می‌رسد که بهتر است بگوییم به دلیل روش نادرست آبیاری در این بخش، بخش زیادی از آب مورد استفاده در کشور هدر می‌رود.

اصلاح روش آبیاری، جمع‌آوری آب‌های سطحی و ذخیره‌سازی آن می‌تواند یکی از روش‌هایی باشد که از هدررفت آب در زمینه کشاورزی جلوگیری کند. از سوی دیگر، آموزش روستاییان و کشاورزان با روش‌های بهینه آبیاری، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، قطره‌ای یا بارانی نیز می‌تواند در این زمینه به اصلاح روش مصرف بهبود بخشد.شناخت نداشتن و آموزش ندیدن در زمینه آب کشاورزی بازده آب در این بخش را کاهش می‌دهد که نیاز به بازنگری جدی دارد. در سال‌های اخیر این موضوع باعث ترک روستا توسط روستاییان و کشاورزان شده که البته عمدتا به دلیل خشکسالی بوده و حتی در این زمینه بسیاری از جنگل‌ها در استان‌های شمالی ازجمله استان گلستان بشدت آسیب دیده‌اند.

این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که در برنامه چهارم توسعه اقتصادی در ماده 17 آن دولت مکلف شده است با توجه به جایگاه محوری آب در توسعه کشور، <توسعه و اصلاح ساختار مصرف آب و استقرار نظام بهره‌برداری مناسب و با استفاده از روش‌های نوین آبیاری و کم آبیاری، راندمان آبیاری به تبع آن کارایی آب به ازای یک مترمکعب در طی برنامه 25 درصد افزایش یافته و با اختصاص به محصولات باارزش اقتصادی بالا و استفاده بهینه از آن موجبات افزایش بهره‌وری آب را فراهم سازد.>

باید دید با وجود این صراحت قانونی، دولت در کدام بخش توانسته به الگویی صحیح برای افزایش بهره‌وری آب دست یابد. طبیعی است با گزارشی که وزیر نیرو چندی قبل ارائه کرد مبنی بر عدم بهره‌وری آب در بخش کشاورزی در روستاها، بیانگر عدم توفیق این ماده قانونی از برنامه چهارم توسعه است که البته باید دلایل آن را نیز جستجو کرد. با این حال نباید فراموش کرد که گناه این عدم اقبال را نمی‌توان صرفا متوجه دولت کنونی دانست، بلکه اصلاح الگوی مصرف آب رویه دشوار و زمانبری است که مقدماتش باید از سال‌ها قبل آغاز می‌شد.

از سوی دیگر، قانون توزیع عادلانه آب در ماده 19 آن برای روش‌های نوین آبیاری تاکید دارد که بجاست با شرایط استحصال آب از سفره‌های زیرزمینی با وجود ترازمنفی بارش در بسیاری از نقاط کشور، وزارت جهاد کشاورزی نیز در این زمینه اهتمام جدی ورزد.نکته‌ای که اهمیت بالایی در بخش مدیریت منابع آب و روش مصرف آن دارد، توجه به موضوع خشکسالی است؛ بحرانی که چند سالی است کشور ما با آن دست و پنجه نرم می‌کند و در بسیاری از مناطق کشور وجود دارد.

توجه به الگو‌های جهانی برای برون‌رفت از این بحران، برنامه‌ریزی به منظور خشکسالی و جبران خسارات ناشی از آن می‌تواند در این زمینه کمک خوبی به دولت کند.

مدیریت آب قابل دسترس، موضوعی است که بانک جهانی در صدر برنامه‌های خود در بخش مدیریت منابع طبیعی قرار داده است.

برنامه‌ریزی برای خشکسالی و مدیریت پیشگیری از وقایع ناشی از آن بخوبی مشخص است، گرچه هیچ تخصص فنی برای تعیین زمان بروز سیل، فوران آتشفشان یا زلزله لازم نیست، ولی تجربه شده است که نااطمینانی قابل توجهی نسبت به زمان شروع و خاتمه خشکسالی‌ها وجود دارد، زیرا خشکسالی‌ از حوادث غیرقابل پیش‌بینی است، اما به محض ورود به چنین عرصه‌ای می‌توان با یک برنامه صحیح و ارائه الگویی برای بهینه‌سازی مصرف و افزایش بهره‌وری آب از شدت بحران کاست یا عبوری آرام را از آن تجربه کرد.

بخش دیگری که در زمینه آب باید مورد توجه جدی قرار گیرد، آب شرب است؛ آبی که در لوله‌های خانه‌ها، ادارات و صنایع جریان دارد. تعریف الگویی صحیح برای چگونگی مصرف، تشریح روندی که تولید آب شرب طی می‌کند، فرهنگ‌سازی عمومی برای جلوگیری از اسراف و هدرروی آب شرب از روش‌هایی است که می‌توان در مدیریت مصرف آب شرب به کار برد.

تبیین اهمیت جایگاه آب در ارزش‌های دینی، اقتصادی و اجتماعی زندگی انسان می‌تواند گام کوچکی در نشان دادن مصرف صحیح نعمت خدادادی که حیات بی‌آن ممکن نیست، باشد.

وظیفه رسانه‌های عمومی، علما و خطبای دینی است که در این زمینه به کمک مدیران در مدیریت بهینه مصرف آب برخیزند.

در همین زمینه به نظر می‌رسد آنچه برای قطع مشترکان پر مصرف گفته شده تهدیدی است غیرعملی یا اگر عملی هم باشد موقت است و راه درمان موثری برای این اقدام نیست، زیرا اساسا باید از پر مصرفی و بیهوده مصرف کردن آن جلوگیری شود تا نیاز به کاربرد روش‌های قهری در برخورد با مصرف‌کنندگان وجود نداشته باشد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، واحدهای آموزشی مانند دیگر دوره‌های آموزشی برای روش مصرف صحیح آب شرب در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز عمومی طراحی شده‌اند و با این که چنین روشی در برخی کتب درسی در کشور ما نیز دیده می‌شود، اما کافی به نظر نمی‌رسد.

آموزش استفاده بهینه از آب در مجامع عمومی مانند پارک‌ها، مساجد و... و نصب تابلوهای راهنمایی یا تغییر مدل شیرآلات و آموزش عمومی می‌تواند الگویی مناسب در این زمینه باشد.در بخش برق نیز متاسفانه در کشور ما مصرف مناسبی صورت نمی‌گیرد. به گفته وزیر نیرو در ایران در بخش انرژی (آب و برق)‌ به اندازه کشور یک میلیاردی چین مصرف صورت می‌گیرد که با هیچ یک از آموزه‌های دینی، اخلاقی و حتی قانونی سازگاری ندارد و باید جدا فکری اساسی برای آن کرد.

متاسفانه در این بخش نیز اعمال سلیقه‌ها و روش‌هایی به کار می‌رود که بعضا با اصل هدف که اصلاح ساختار مصرف است در تضاد و تناقض است. مثلا قطع برق معبری که هیچ روشنایی در آن وجود ندارد و می‌تواند خطرآفرین باشد کج سلیقگی و برداشت غیر واقعی از هدف و اصل موضوع است.

یا این که مثلا چندی پیش در یکی از وزارتخانه‌ها وقتی سیستم گرمایشی آنجا قطع شده بود کارمندان در اتاق خود با استفاده از بخاری‌های برقی کوچک خود را گرم کردند.این مساله اصل موضوع صرفه‌جویی را زیر سوال برده، زیرا روش صحیح برای مصرف درست تعریف نشده است.

خاموش بودن چراغ‌های اتاق وزیر یا مدیر در طول روز امری پسندیده است به شرط آن که چراغانی مقابل ساختمان آن وزارتخانه نیز در این صرفه‌جویی لحاظ شود.اینها از نکاتی است که باید هم در ارائه الگو و روش مناسب برای مصرف در نظر داشت و هم به منظور صرفه‌جویی تعریفی درست ارائه کرد.

یکی از دیگر بخش‌های اصلی ارائه روش مناسب برای مصرف صحیح در حوزه انرژی، بخش نفت، گاز، بنزین و گازوئیل است که سالانه میلیاردها تومان از سرمایه‌های این کشور به جای پرداختن به آبادانی و عمرانی اصیل و ماندگار در این بخش دود می‌شود و عارضه‌های بسیاری برای کشور ایجاد می‌کند.

متاسفانه در این زمینه هم تاکنون نتوانسته‌ایم روشی صحیح برای مصرف بجز تکرار مکررات که حوزه انرژی‌های فسیلی نیاز به تجدید روش برای مصرف دارند، ارائه کنیم. هدف همه دولت‌ها این بوده که در قسمت انرژی تحولی بزرگ ایجاد کنند که هر یک با ناکامی و شکست یا موفقیتی نصفه و نیمه مواجه شده‌اند.دولت نهم با به کارگیری روش سهمیه‌بندی بنزین طی 2 سال گذشته سعی در کاهش مصرف بنزین داشت، اما در عمل چنین نتیجه‌ای به دلیل وجود مشکلات زیرساختی حاصل نشد.

افزایش خودروهای عمومی، تاکسیرانی، اتوبوس و قطار شهری گرچه یکی از راهکارهای مناسب در صرفه‌جویی بنزین است، اما توزیع نامناسب آن و عدم نظارت و مدیریت صحیح این روش را با مشکلات زیادی مواجه کرده است.

به نظر نمی‌رسد افزایش قیمت، آزادسازی و روش‌هایی از این قبیل نیز بتواند اشتهای سیری‌ناپذیر خودروهای شخصی را در کشوری که مردم آن به دلیل نبود فرهنگ استفاده از خودرو یا عادت به استفاده از سوخت ارزان هر روز میلیون‌ها لیتر بنزین مصرف می‌کنند، پاسخگو باشد و باز هم باید شاهد نزاع و اختلاف دولت و مجلس درباره بودجه بنزین باشیم تا دولت بتواند برای تامین بنزینی که روزانه بیش از 70 میلیون لیتر در کشور دود می‌شود، هزینه کند.

نیاز است کارشناسان و مدیران این بخش از مدیریت انرژی کشور با تدابیری عمیق‌تر و ارائه الگویی بهینه برای مصرف بنزین و افزایش فرهنگ عمومی کشور از هدرروی سرمایه ملی جلوگیری کنند.

گاز طبیعی نیز مصرفی فزاینده در کشور دارد و مصرف این انرژی ارزان در کشور ما رو به رشد است. اگر سختی‌ها و دشواری‌های تولید هر مترمکعب گازی که به آسانی در خانه‌‌ها، ادارات و برخی صنایع می‌سوزانیم برای مردم تعریف و بازگو شود یقینا هیچ شهروندی در استفاده درست و بهینه از این حامل انرژی به خود تردید راه نخواهد داد.

جریمه کردن، افزایش قیمت، قطع اشتراک و... روش‌های مقطعی و در برخی موارد ناموفق هستند، هر چند نمی‌توان به طور کلی این روش‌ها را نیز نفی کرد، اما در کنار دیگر روش‌‌ها می‌توان اینها را نیز به کار گرفت. نظارت صحیح بر طراحی، ساخت و مهندسی ساختمان که همان تعریف مبحث 19 به شمار می‌رود یکی از روش‌های عالی برای اصلاح الگوی مصرف انرژی در ساختمان است که اگر به طورجدی پیگیری شود بخش عمده‌ای از اسراف و هدرروی انرژی در ساختمان جلوگیری می‌کند.

چند سال پیش در سفری به مالزی دیدم این کشور پرجمعیت مسلمان در جنوب شرق آسیا با به‌کارگیری روش اعمال مدیریت صحیح در الگوی مهندسی و ساخت و ساز ساختمان توانسته مصرف انرژی خود را به خوبی مدیریت کند. طبق نظر کارشناسان، ساخت و ساز در مناطق مختلف آب و هوایی تعاریف خاصی دارد که متاسفانه این الگو در ایران کمتر یا اصلا مورد توجه قرار نمی‌گیرد؛ مثلا استفاده از ساختمان شیشه‌ای در مناطق گرم نمی‌تواند الگوی مناسبی برای ساختمان در این‌گونه مناطق باشد.

سقف کوتاه و بلند، نصب پنجره‌ها، شیشه‌ها و... هریک مقولاتی هستند که در مهندسی ساختمان در مناطق مختلف باید مورد توجه قرار گیرد.

با تمام این مسائل، اصلاح الگوی مصرف نیازمند فرهنگ‌سازی پایدار است تا همه افراد جامعه خود را ملزم به یک رفتار پایدار و منطقی که تبدیل به فرهنگ عمومی شده، بدانند و امروزه در تمام جوامع صنعتی سعی بر استفاده از این متد می‌شود.

این روش همان است که مدیران و مسوولان کشور نیز آن را توصیه می‌کنند، برای مثال وزیر نفت بر اجرای الگوسازی موثر در مصرف انرژی تاکید کرده و آن را از ضرورت‌های اصلی امروز کشور عنوان می‌کند.نوذری، بر شناسایی استانداردهای مصرف سوخت در صنایع و کشاورزی تاکید دارد و می‌گوید: با تشکیل شورای عالی انرژی زیر نظر رئیس‌جمهور می‌توان با مطالعه این طرح جامع، راهکارهای مناسبی برای مدیریت مصرف سوخت در کشور ارائه کرد.

وزیر نفت همچنین هدفمند کردن یارانه‌ها را بزرگ‌ترین تصمیم تاریخ اقتصاد در ایران می‌داند و می‌گوید: با اجرای این تصمیم شجاعانه می‌توان گام‌های جدی‌تری برای مصرف بهینه انرژی برداشت.با این اوصاف، بیش از تصمیم‌گیری قانونی، افزایش قیمت، جریمه قطع اشتراک یا برخورد قهری با اسراف‌کنندگان نعمات الهی، جامعه نیازمند آموزش و فرهنگ‌سازی است که پایه‌گذاری آن در کشور ما با توجه به روحیات ملی مردم ایران کاری است بسیار آسان و تجربیات در این زمینه نشان داده که می‌توان با آموزش از بسیاری اتفاقات ناخرسند جلوگیری کرد و نتایج خوبی به دست آورد.

زیبا اسماعیلی