نسبت سیاست و اخلاق‌

این غایات و فضایل معین، ناشی از «سلسله مراتبی» دیدن هستی در اندیشه‌های افلاطون هم هست. انسان با تکامل معرفتی‌اش به درک بالاتری از هستی و در نتیجه به مرتبه وجودی برتری می‌رسد. تکامل معرفت‌شناختی با تکامل هستی‌شناختی متناسب است. معرفت‌ شأن اخلاقی هم دارد. عالم، حکیم و قدیس هم هست، زیرا علمش، فضیلتش است. با شناخت نابش به جوهره اصیل انسانی نزدیک شده است.

اما در مقابل با همه اینها، در سیاست مدرن، انسان هیچ‌گونه ماهیت ثابتی ندارد. او بی‌نهایت انعطاف‌پذیر است.
بسته به شرایط و دوران و موقعیت‌ تاریخی‌اش عمل می‌کند و سرسپرده هیچ نسخه جهانشمول و ابدی‌ای نیست. همچون ماده خام یا خمیرگونه‌ای است که او را می‌توان به هر شکل و صورتی درآورد. این شکل و صورت را «قراردادها» و «نهادها» تعیین می‌کنند، نهادهایی که ساخته و پرداخته دست بشرند.

طبیعت هم  به قول کانت  هیچ نظم و غایتی ندارد و این ذهن ماست که نظم و غایت را بر آن تحمیل می‌کند. افراد نیز بر طبق طبیعت و سرشت نیک و پالایش‌یافته رفتار نمی‌کنند بلکه  بر اساس «قرارداد» زندگی می‌کنند.

اگر در عصر کلاسیک، عشق و دوستی مبتنی بر اعتماد، سرنوشت انسان‌ها را به هم گره می‌زند، در روزگار مدرن این ضوابط و قوانینند که آدمیان را به هم مرتبط می‌کنند. اصل اخلاقی در چنین روابطی هیچ جایی ندارد. بی‌نظمی یعنی بی‌قانونی، نه بی‌اخلاقی! لذا به قول کانت: جامعه شیاطین هم می‌تواند جامعه‌ای عادل باشد به شرط آن که از نظم و قانون تبعیت کند.

در حقیقت، قدرت سیاسی مدرن، نسبت به «درونیات» آدمیان خنثی عمل می‌کند و بدین‌گونه فضای خصوصی و شخصی را که قلمرو درونیات است از فضای عمومی که حوزه قوانین است، فرق می‌نهد.

پس در مدرنیته، آنچه حیاتی و بنیادی است، «آزادی» است نه فضیلت.  اخلاق از سیاست بریده ا‌ست و به ورطه شخصیات افتاده است.

در واقع، فردیت‌گرایی مدرن از دل این سخن دکارت بیرون آمده: «عقل به تساوی بین بشر تقسیم شده است.» لذا هر فردی به سهم خویش به حقیقت نزدیک است و می‌تواند با اتکا به خود و با اعتماد به نفس، آزادانه فضیلت را به چنگ آورد و در آغوش کشد.

البته در این میان، از فلاسفه مدرن، اسپینوزا شأن و جایگاه ویژه‌ای دارد. زندگی شرافتمندانه و «فضیلت‌خواهانه‌»اش از یکسو و اندیشه «آزادی‌طلبانه‌»اش از سوی دیگر، ما را به تعامل و کنش و واکنش «آزادی» و «فضیلت» در تاملات و تفکراتش ره می‌برد. در اسپینوزا براحتی نمی‌توان از گسست آزادی و فضیلت سخن راند. به هر حال بحث از نسبت میان این 2 ما را به نسبت «فلسفه اخلاق» و «فلسفه سیاسی» در اسپینوزا راهنمایی می‌کند.

اسپینوزا  با همه مدرن بودنش، این کلام افلاطون را تکرار می‌کند: «فضیلت، همان معرفت است.» منظورش چیست؟ به‌زعم او زندگی فضیلت‌آمیز، زندگی عقلانی است. آدمی جمع «عاطفه» و «عقل» است. هر چه آدمی عواطف خود را تحت عقلانیت خویش درآورد، او اخلاقی‌تر و فضیلت‌مندتر است. معرفت عقلانی، عواطف انفعالی را به عواطف فعال بدل می‌کند. کمال اخلاقی هم رهایی از عواطف منفعل و رسیدن به عواطف فعال است یا به عبارتی دیگر تبدیل عواطف منفعل به عواطف فعال.

اگر ما «تصور تام و مطلقی» از عواطفمان داشته باشیم، یعنی به علل ناشناخته عواطف، معرفت داشته باشیم، آن عواطف فعالند نه منفعل. پس فعال یا منفعل بودن عواطف ما بسته به نوع معرفت ماست. هر چند به‌زعم اسپینوزا بعضی عواطف همواره منفعلند لذا همواره شرند: حسد، نفرت، تحقیر نفس...

زیرا مثلا اگر بدانیم فلان رفتار شخص، از ضرورت طبیعتش ناشی شده، دیگر به او «نفرت» نمی‌ورزیم. همین فهم است که قدرت سیاسی را در ارتباط با شهروندانش دعوت به تساهل و مدارا می‌کند و علی‌رغم  گناهکار بودنشان بر آنها مهر بخشایش می‌نهد.

پس در حوزه سیاست، عطف به عواطف و امیال بسیار حیاتی است. ما برای خوشبخت ‌زیستن بایست ضرورتی عقلانی را بر زندگی‌مان حاکم کنیم و همه چیز را از دل فرمولی عقلی  منطقی استخراج کنیم. در این صورت دیگر حیات سیاسی ما نمی‌تواند حیاتی «تراژیک» باشد، زیرا تمام زندگی از مقدماتی منطقی استخراج می‌شود. چیزی به نام «سرنوشت» یا «بخت کور» که زندگی را به چیزی غافلگیر‌کننده بدل کند، معنا ندارد. در سیاست مدرن، «تراژدی» می‌میرد. زیرا به قول ماکیاولی، ما با نیروی اراده فردی خویش، با عقل خویش، بر توسن بخت و سرنوشت افسار می‌زنیم و بر آن سواریم:  همه چیز تحت اراده ماست، به شرط آن که عقلانیت بر وجود ما حاکم باشد.

به همین خاطر است که اسپینوزا از «هندسه عواطف» یا «ریاضیات انفعالات» سخن می‌گوید: «بیشتر کسانی که درباره انفعالات و شیوه زندگی انسان چیز نوشته‌اند، ظاهرا نه از امور طبیعی منتج از قوانین طبیعت، بلکه از امور بیرون از طبیعت بحث کرده‌اند. در حقیقت چنین می‌نماید که آنها انسان را در طبیعت، حکومتی در درون حکومتی دیگر تصور کرده‌اند (که از قوانین مستقل از طبیعت، پیروی می‌کند)... بی‌گمان به نظر آنها بس عجیب می‌نماید... که من سعی می‌کنم رذایل و معایب انسان را با «روش هندسی» بررسی کنم و می‌خواهم اموری را که آنها مخالف عقل و نفرت‌انگیز می‌دانند با استدلال مبرهن سازم».

پس در نگاه او عواطف و امیال انسانی نیز مانند مثلث، با خط‌کش و پرگار قابل اندازه‌گیری‌اند. مثلا او این قضیه «هر چه عشق شدیدتر باشد، نفرت از پی آن هم به همان شدت است» را با «برهان خلف» اثبات می‌کند.

این نگاه ریاضی‌وار به همه ‌چیز، ما را به یاد آرمان‌شهر افلاطون می‌اندازد که در آنجا «ریاضی» سهم مطلقی در تربیت شهروندان دارد، اما اسپینوزا هرگز به سیاست توتالیتر و تمامیت‌خواهانه افلاطون سقوط نمی‌کند. اگر افلاطون می‌گوید: هرکس «فضیلت‌مندتر» است، آزادترست، اسپینوزا در مقابل می‌گوید: آن‌که «آزادتر» است، فضیلت‌مندتر است. همین تفاوت، تقدم آزادی بر فضیلت را در  تفکر اسپینوزا نشان می‌دهد.

البته باید توجه داشت که اسپینوزا همان‌گونه که با افلاطون همسو نیست، همان طور هرگز نمی‌تواند با آزادی و لیبرالیسم موافق باشد: در «آزادی لیبرالی»، انسان از خواست و میل خود، آگاه است ولی از «عللی» که این «خواست و میل» را پدید آورده‌اند، خبر ندارد. یک لیبرال تنها می‌داند که مثلا فلان کالا را می‌خواهد مصرف کند. ولی هیچ‌گاه نمی‌پرسد که «چرا» و به «چه علت» او چنین تمایلی به چنین کالایی پیدا کرده است؟ از این رو، او خود را در این تصمیم، آزاد احساس می‌کند.

اما آزادی برای اسپینوزا همان «خودآگاهی» است: آگاهی از علل خواستمان. آگاهی از نیروهایی که انتخابها و اراده ما را تعیین می‌کنند. به زبان فرویدی، شناخت علل ناخودآگاهی که رفتار ما را به پیش می‌رانند. در واقع برای اسپینوزا قدرت انتخاب و آزادی ما در سایه شناخت و معرفت افزون می‌شود.