با بچه‌ها به زبان خودشان حرف بزنیم‌

دنیای کودکان برای خود ویژگی‌هایی دارد و همه حرف افشین علا هم این است که آنها برای دنیای خاص خود باید رسانه‌ای اختصاصی داشته باشند. او از ضرورت راه‌اندازی تلویزیون و بخصوص رادیو کودک و نوجوان با ما حرف زد. افشین علا فعالیت رادیویی خود را از سال 67 آغاز کرد و هم‌اکنون مشاور معاون صدای رسانه ملی (دکتر حسن خجسته) است.

به نظر شما در رسانه‌های کنونی ما نسبت به بچه‌ها بی‌اعتنایی می‌شود؟

نمی‌شود گفت که بی‌توجهی می‌شود. رسانه‌های مختلف با هم فرق می‌کنند. برخی بخش‌ها و باکس‌های خاصی را به گروه کودکان و نوجوانان اختصاص می‌دهند اما توقع از بعضی رسانه‌ها مثل رادیو و تلویزیون بیشتر از این است. چون انتظار می‌رود که این دو رسانه مخاطب کودک را به عنوان مخاطب اصلی در نظر بگیرد و حتی دچار روزمرگی در ارتباط با این مخاطب هم نشود. شاید اگر خلایی دیده می‌شود به خاطر همین نوع نگاه باشد. خیلی وقت‌ها، کارهایی که برای کودکان و نوجوانان می‌شود به نوعی رفع تکلیف است.

کمی جزئی‌تر نگاه کنیم. این مساله را در تلویزیون چگونه تحلیل می‌کنید؟

من فکر می‌کنم از نظر کمی و کیفی جا دارد که در تلویزیون بیشتر از این که هست، به بچه‌ها توجه کنیم. الان بخش‌های مشخصی از برنامه‌ها به بچه‌ها اختصاص دارد. شیوه‌هایی هم که در برنامه‌سازی برای بچه‌ها می‌بینیم اغلب شبیه به هم هستند و برای رفع تکلیف ساخته می‌شود. در حالی که مخاطب کودک و نوجوان دیگر مخاطبی نیست که با چند تا کارتون بشود راضیش کرد. باید اساسی‌تر فکر کنیم آن‌هم در روزگاری که بچه‌ها امکان ارتباط با وسایل مختلف برای کسب سلیقه، نگاه و ‌آگاه شدن دارند. رادیو و تلویزیون می‌توانند خیلی موثر باشند و حتی خیلی از نگرانی‌ها را از بین ببرند.

ما هرگز نمی‌‌‌توانیم کار برای کودک را از بعد آموزشی جدا ببینیم. وقتی مخاطب ما کودک است و ما بزرگسال خود به خود وارد کار تعلیمی شدیم. چون ما از تجربیات بزرگسالانه خودمان استفاده می‌کنیم. منظور از آموزش هم این نیست که تمام آموزه‌هایمان را یکجا به خورد بچه‌ها بدهیم. کودکان را در مسیری قرار می‌‌دهیم که ناخودآگاه به ایده‌آل ما منتهی می‌شود.

آیا این شیوه میانبری نیست به این که ما «برای بچه‌ها» حرف می‌زنیم منتها با زبان خودشان؟

برای کودکان که مخاطب بزرگسال دارد.

نه لزوما هم بزرگسال نیست. شما قالبی را انتخاب کردید که به ظاهر با کودکان صحبت می‌‌کند ولی در باطن قصد دارید که سلیقه بچه‌ها را شکل ببخشید؟

بله همین‌طور است.

کسانی که در حوزه‌های کودک و نوجوان کار می‌کنند اغلب می‌گویند که ما کودک ماندیم. ببخشید ولی من این ادعا را نمی‌توانم بپذیرم یک بزرگسال به هر حال بزرگسال است و از خیلی نیازهای کودکان بی‌خبر است؟

من هیچ‌وقت چنین ادعایی نکردم و مثل شما چنین چیزی را از کسی باور نکردم. خیلی‌‌ها می‌گویند که ما کودک هستیم. ولی این محال است. ممکن است یک آدم بزرگسال با کودکی‌اش زندگی کند... مثلا من آدمی هستم که هیچ‌وقت از بند کودکی‌های خودم خلاص نشدم. با این که دنیای بزرگسالی پر از رنگ و جاذبه است، من هنوز پر رنگ‌تر از دوران کودکی‌‌ام، دورانی را به خاطر نمی‌آورم. اما نمی‌گویم کودک ماندم. چون اگر کودک باشیم که گرفتار بسیاری از رنج‌های دنیای بزرگسالی نمی‌شدیم.

به همین دلیل می‌خواهم بگویم که صحبت کردن یک آدم بزرگسال با کودک، خود به خود لحن و ویژگی‌ خاصی دارد. یک‌جورهایی از موضع بالا حرف زدن است. اشکالی دارد که رسانه را به خود بچه‌ها بسپاریم؟

بله خیلی اشکال دارد. من با این مخالفم.

چرا؟

من اصلا با شهر در دست بچه‌ها مخالفم بچه‌ها نمی‌توانند به تنهایی رسانه‌ای را اداره کنند، اما می‌توانند همکاران خوبی باشند. اگر مدیریت را به بچه‌ها بسپاریم؛ آنها را فریب داده‌ایم.

چند وقت پیش یونسکو روزی را اعلام کرد به نام «رسانه در دست کودک». شبکه‌های مختلف رادیو هم ساعاتی را در اختیار بچه‌ها گذاشتند که برای خود برنامه بسازند و اجرا کنند؛ شما هم در رادیو کودک می‌توانید بازوی اجرایی باشید ولی هدایت محتوایی نکنید.

خوب اصل قضیه همین هدایت محتوایی است. این کار یونسکو هم برای یک روز بوده است. بعضی مدرسه‌ها هم یک روز را در اختیار بچه‌ها می‌گذارند. این کارها نمادین است و شاید خیلی هم جالب باشد، اما سپردن رسانه به بچه‌ها نقض غرض است. منتها کسی که رسانه را به دست می‌گیرد، باید نیازهای بچه‌ها را بشناسد. یکی از راه‌های جذب مخاطب هم این است که امکان پخش صدای بچه‌ها وجود داشته باشد.

بنابراین رادیو کودک رسانه‌ای است برای تربیت اجتماعی کودک.

قطعا یکی از کارکردهای آن، همین است. ضمن این که کارکرد تفریحی آن هم نباید فراموش شود.

ولی واقعیت این است؛ رادیو کارکرد تفریحی‌اش را از دست داده و حالا دیگر کمتر کسی فرصت دل سپردن به رادیو را دارد. می‌گویند عمر قصه‌گویی در رادیو به سر آمده.

این واقعیت است ولی حقیقت نیست. مثل این که بچه‌ها دیگر کمتر سراغ کتاب می‌روند، دلیل نمی‌شود که بگوییم عمر کتاب به سر آمده است. ما باید کاری کنیم که بچه‌ها با کتاب مانوس شوند. و الا امکان دارد اطلاعات همین کتاب را از کامپیوتر بگیرد به اضافه هزار چیز دیگر. ما مسوول هستیم که بچه‌هایمان را با کتاب مانوس کنیم.

برگردیم به مساله اعتنا به نیازهای کودکان ولی این بار در سطح جامعه و در میان رسانه‌های مکتوب. چرا در کتاب‌های شعر و داستان مربوط به کودکان، قهرمان‌های داستان‌ها اغلب موجوداتی غیر از آدمیزاد است.

البته من جزو کسانی هستم که خیلی کم‌ سراغ این فضا می‌روم. در شعر کودک خیلی کم از قالب‌های غیر از آدمیزاد استفاده کردم چون فکر می‌کنم ارتباط با آدم‌ها به قدر کافی مضمون‌دار هست.

البته شما نادر هستید. خیلی وقت‌ها می‌بینیم که کاراکترها حتی در برنامه‌های تلویزیون مثلا ماسک خروس می‌زنند یا لباس قورباغه می‌پوشند. شاید این کار در یک سطحی باعث ارتباط انسان با محیط پیرامونی‌اش بشود ولی خود به خود رابطه او را با دنیای آدمیزاد کم می‌کند.

من هم قبول دارم که کاراکترهای حیوانی تا یک سطحی برای بچه‌ها جذاب هستند. حتی در ادبیات کهن ما هم از حیوان‌ها خیلی استفاده می‌شد. ولی توجه داشته باشیم که در کنارش روابط انسانی در جایگاه اصلی قرار داشته است. متاسفانه این مساله خیلی زیاد به فرهنگ وارداتی برمی‌گردد.

نادیده گرفتن جایگاه بچه‌ها حتی در مبلمان شهری یا معماری ما هم به وضوح دیده می‌شود. نمونه ساده‌اش این است که بچه‌ها در نیمکت‌های ایستگاه‌های اتوبوس که می‌نشینند پایشان آویزان است. در حالی که انتظار می‌رود برای آنها به عنوان درصد زیادی از جمعیت جایگاه خاصی در نظر گرفته شود.

ولی این اشکالات طبیعی است. به خاطر این که مگر ما چند وقت است که سراغ بزرگترها رفتیم که حالا بخواهیم سراغ بچه‌ها برویم. نیازهایی که الان در شهرسازی ما در نظر گرفته می‌شود خیلی نوظهور است. اینها که شما می‌گویید جزو ایده‌آل‌هایی است که باید به آن برسیم.

آقای علا چرا امروز به جای بچه‌ها با ما حرف زدید؟

برای این که از وقتی خودم را شناختم برای بچه‌ها کار کردم. حتی زمانی که نوجوان بودم تصمیم گرفتم برای بچه‌ها کار کنم. بچه‌ها دوستان خوب و قابل اعتمادی هستند. خشم و مهر واقعی دارند. کینه‌توز نیستند، سودجو نیستند، منافع مادی خود را فدای یک لحظه شیطنت می‌کنند. حاضرند خانه‌ای را که ساعت‌ها با مرارت ساختند برای یک لحظه خندیدن خراب کنند. چیزی برای آینده خود ذخیره نمی‌کنند. بچه‌ها در لحظه زندگی می‌کنند. ما هیچ وقت نمی‌توانیم بچه باشیم. ویژگی‌های بچه‌ها را در خودمان تقویت کنیم.

دوست دارید با یکی از شعرهایتان تمامش کنیم؟

بلدم شعر بگویم/ بلدم قصه بخوانم/ بلدم خستگی‌ات را به سلام بتکانم/ بلدم پاک و مرتب بزنم شانه به مویم/ بلدم آینه باشم/ بلدم راست بگویم/ بلدم نامه بسازم ببرم پیش کبوتر/ بلدم بیست بگیرم بدهم هدیه به مادر/ بلدم روی لب تو گل لبخند بکارم/ بلدم مردم دنیا همه را دوست بدارم.

فاطمه رحیمی