3 دهه تلاش وافتخار

بر اساس شاخص های بهداشتی ایران ، آمار مرگ کودکان زیر یک سال از 129در 1000تولد زنده پیش از انقلاب به 28.6 در 1000، مرگ کودکان زیر 5سال نیز از 174در 1000تولد زنده پیش از انقلاب به 36در 1000کاهش یافته است.

میزان مرگ مادران ایرانی نیز از 245در 100هزار تولد پیش از انقلاب به 35.5 تنزل یافته است.

همچنین در حالی که ایران در سال های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی از رشد جمعیت 3.9 درصد برخوردار بود، هم اکنون رشد جمعیت به 1.2 رسیده و امید به زندگی در بدو تولد به ترتیب زن و مرد از 59.2 و 58.5 سال در سال 1363به 71و 68سال افزایش یافته است.

کنترل جمعیت

جمعیت کشور در سال های آغازین انقلاب اسلامی به طرز بسیار شدیدی افزایش می یافت. روند رشد به نحوی بود که در صورت استمرار، عوارض اقتصادی ، سیاسی ، جسمی ، روانی ، اجتماعی و فرهنگی متعددی را بر جامعه تحمیل می کرد.

این موضوع سیاستگذاران را بر آن داشت تا برنامه کنترل جمعیت و تنظیم خانواده را به صورت جدی دنبال کنند. به همین منظور برنامه تنظیم خانواده در کشور تدوین شد.

رشد جمعیت کشور از 3.3 درصد در سال 64به ترتیب به 2.7 درصد، 2.3 درصد، 1.4 درصد، 1.2 درصد و 1.2 درصد در سال های 68، 73، 76، 81و 82کاهش یافته است.

هم اکنون با تداوم این برنامه رشد جمعیت کشور از 3.2 درصد به 1.3 درصد کاهش یافته که شاید چنین کاهشی در دنیا در مدت زمانی کوتاه کم نظیر باشد.

واکسیناسیون کودکان

شاخص پوشش واکسیناسیون کودکان زیر 5سال علیه بیماری های واگیردار (فلج اطفال ، سرخک ، سیاه سرفه ، دیفتری ، کزاز، سل ، هپاتیت B): از حدود 20درصد در سال 1363به بالای 95درصد در سال 1380رسیده است. جالب است بدانیم این شاخص در امریکا 93درصد، فرانسه 92درصد، انگلستان 91درصد و میانگین کشورهای منطقه مدیترانه شرقی 77.5 درصد است.

موفقیت بزرگ کشور در پوشش واکسیناسیون بالای 95درصد باعث شده است که مرگ کودکان زیر 5سال کاهش پیدا کند. با پوشش خوب واکسیناسیون و بسیج سراسری سال 1371جمهوری اسلامی ایران موفق به دریافت گواهینامه بین المللی ریشه کنی فلج اطفال شد.

اکنون نیز دو بیماری کزاز نوزادی و سرخک به سبب پوشش مناسب واکسیناسیون مادران و نوزادان در ایران حذف شده است. آمارهای سال گذشته و امسال نشان می دهند که ایران شاخص های لازم برای حذف این دو بیماری را از نظر جهانی به دست آورده است. به این ترتیب سازمان جهانی بهداشت بزودی گواهینامه حذف کزاز نوزادی و سرخک را به ایران اعطا می کند.

این دو بیماری سال ها و حتی اکنون در بسیاری از کشورها معضل بهداشتی محسوب می شود. حذف کزاز نوزادی نتیجه پوشش کامل واکسیناسیون مادران باردار و برنامه کشوری واکسیناسیون نوزادان و حذف سرخک نیز حاصل برنامه کشوری واکسیناسیون نوزادان و کودکان و همچنین واکسیناسیون 33میلیون نفری کودکان و جوانان در سال 82در سراسر کشور است.

بیمه همگانی

شاید بسیاری از مردم از وضعیت بیمه های درمانی کشور راضی نباشند. یکی از اشکالات وارد به سازمان های بیمه گر در کشور نبود اثر بخشی کافی دفترچه های بیمه و تحمیل هزینه های درمانی به بیمه شدگان است.

در واقع بسیاری از مراکز درمانی حاضر به پذیرش فرد با بیمه نیستند و مردم دفترچه های بیمه درمان را آن طور که باید کارساز نمی دانند؛ اما علی رغم مسائل فوق باید گفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی گام های موثری برای پوشش بیمه ای در کشور برداشته شده است. افراد تحت پوشش بیمه درمانی تا قبل از انقلاب اسلامی 10 درصد بوده ، پس از آن تا قبل از تصویب قانون بیمه همگانی به 40درصد رسیده و بعد از تصویب قانون مذکور به بیش از 95درصد افزایش یافت و کلیه روستاییان تحت پوشش بیمه خدمات درمانی قرار گرفتند و فرانشیز هزینه بستری آنها فقط 10درصد است.

تشکیل وزارت بهداشت

هنگامی که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، در کشور تنها 12تا 14هزار پزشک وجود داشت که تعدادی از آنها نیز به دلیل جنگ و شرایط خاص از کشور خارج شدند. در آن سال ها قریب به 6هزار پزشک پاکستانی در کشور حضور داشتند. از سوی دیگر جنگ موجب تشدید بسیاری از نیازها شد و خسارت های بسیاری از آن باید از لحاظ پزشکی جبران می شد. به دلیل کمبود نیروی انسانی ، افراد متخصص باید چندین کار را به صورت همزمان (آموزش ، پژوهش ، درمان و مدیریت) انجام می دادند. از سوی دیگر با پیروزی انقلاب اسلامی ضرورت تجدید نظر در ساختار کلی کشور به گونه ای که زمینه ایجاد تحول اساسی در حوزه های مختلف اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و نیز توسعه و تعمیم آموزش عالی و رشد و تربیت نیروی انسانی متخصص را فراهم آورد، احساس شد.

در این راستا و بر اساس سیاست های دولت مبنی بر ضرورت توسعه آموزش پزشکی و تربیت نیروی انسانی کافی در زمینه پزشکی و پیراپزشکی و استفاده بهتر از تمام ظرفیت های درمانی کشور برای تربیت کادر مورد نیاز و تعمیم و توسعه بهداشت به عنوان یک اصل که پیشگیری مقدم بر درمان است ، آموزش پزشکی از وزارت علوم جدا و با انحلال وزارت بهداری و بهزیستی وقت در سال 1364و به موجب قانون مصوب مجلس شورای اسلامی وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی به منظور رسیدن به اهداف پیش گفته و سایر وظایف و مسوولیت های مندرج در قانون مزبور تشکیل شد.

با طرح ادغام آموزش پزشکی در درمان نه تنها تعداد دانشجویان پزشکی افزایش یافت ، بلکه مسوولان آموزش پزشکی کشور به آموزش گروه های مختلف سلامت ، جامع نگرتر شدند تا بتوانند مشکلات کشور را حل کنند. در آن زمان وقتی تعداد پزشکان را به جمعیت تقسیم می کردیم برای هر 2800نفر یک پزشک و اگر تهران را حذف می کردیم ، برای هر 4هزار نفر یک پزشک داشتیم. اما به دلیل این که توزیع عادلانه نبود برای هر 18هزار نفر یک پزشک وجود داشت.

راه اندازی شبکه بهداشت

راه اندازی شبکه بهداشت و درمان با احداث خانه های بهداشت برای بیش از 65هزار روستا و تکمیل این شبکه با نیروی انسانی مورد نیاز از نخستین ضرورت های بعد از انقلاب در حوزه سلامت بود.

در سال 63شبکه مراقبت های بهداشتی اولیه در سرتاسر کشور راه اندازی شد به نحوی که در مناطق روستایی ، در هر روستا یا تعدادی از روستاها یک خانه بهداشت و یک بهورز زن و مرد برای ارائه خدمات به مردم محلی در نظر گرفته شد، یعنی 17هزار خانه بهداشت یا یکی به ازای 1200روستا. این خانه های بهداشت پایه های اصلی شبکه بهداشت و درمان کشور محسوب می شوند و اولین نقطه تماس با مردم جامعه روستایی هستند. به علاوه ، مراکز بهداشتی درمانی روستایی نیز تاسیس شدند. در این مراکز یک پزشک ، یک کارشناس بهداشت ، و یک مسوول امور اداری به امور مربوط به سلامت مردم رسیدگی می کنند. به طور متوسط به ازای هر 7هزار شهروند روستایی ، یک مرکز روستایی بهداشتی درمانی وجود دارد. در مناطق شهری پایگاه های بهداشتی و مراکز بهداشتی درمانی تاسیس شده اند. کل شبکه توسط مراکز بهداشتی درمانی شهرستان اداره می شوند که خود زیرنظر وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی است. دانشگاه های علوم پزشکی که در هر استان یکی وجود دارد، نقشی بسیار مهم در آموزش پزشکی و ارائه خدمات بهداشتی ایفا می کنند. ریاست دانشگاه به عنوان بالاترین مدیر اجرایی خدمات بهداشتی درمانی استان ، مسوول مراکز بهداشت و بیمارستان ها نیز هست.

توسعه آموزش پزشکی

در سال های آغازین انقلاب اسلامی حدود 1900عضو هیات علمی در گروه پزشکی وجود داشت و سالانه 700دانشجوی پزشکی برای آموزش جذب می شدند. در حال حاضر 42دانشگاه و دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی در سراسر کشور امر برنامه ریزی ، نظارت و اجرای آموزش بهداشت و درمان را عهده دار هستند. این دانشگاه ها با حدود 10هزار عضو هیات علمی ، 24رشته تخصصی پزشکی ، 21رشته حداقل تخصصی پزشکی ، 17رشته فلوشیپ ، 12رشته تخصصی دندانپزشکی ، 34رشته P.h.D و 38رشته کارشناسی ارشد در کشور مشغول فعالیت هستند.

ساخت بیمارستان

در مقایسه با سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ، تعداد تخت های بیمارستانی ، تجهیزات ، امکانات و نیروی انسانی رشد مناسبی داشته ، به طور متوسط پس از انقلاب هر سال 15بیمارستان در کشور ساخته شده است. در سال 1363تعداد تخت های ثابت بیمارستان های کشور 50760 و در سال 1379به 104400تخت رسید.

این میزان در سال 1385، 116474تخت شد. نسبت تخت ثابت به یکصدهزار نفر جمعیت از 154در سال 1363به 161در سال 1379و 163در سال 1385رسید.

هم اکنون در بیشتر شهرهای کشور، بیمارستان های جدیدی احداث و راه اندازی شده و تجهیزات ، امکانات و نیروی انسانی بیشتر شهرها بازسازی شده است.

بیمه روستاییان

برنامه بیمه روستایی و پزشک خانواده با اهداف ایجاد نظام ارجاع در نظام سلامت کشور، افزایش پاسخگویی و کاهش هزینه های غیرضروری در بازار سلامت ، افزایش دسترسی مردم به خدمات سلامت و توسعه پوشش خدمات سلامت در مناطق روستایی و شهرهایی با جمعیت زیر 20هزار نفر از سال 1384مستقر شد که از دستاوردهای مهم نظام جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود.

با اجرای این برنامه قرار است بیمه مبتنی بر بیماری به بیمه مبتنی بر سلامت تغییر کند و پزشک خانواده در قبال تداوم ارائه خدمات سلامت در سطوح مختلف ارائه خدمت پاسخگو باشد. نظام پرداخت بر اساس عملکرد باشد و بسته های خدمات سلامت برای تمام روستاییان و عشایر فراهم شود و میزان دسترسی روستاییان و عشایر به خدمات سلامت افزایش یابد.

کاهش اعزام بیماران

پیشرفت قابل توجه کشور در امور پزشکی موجب کاهش اعزام بیماران به خارج شد. به نحوی که موارد اعزام به خارج از تعداد 11هزار نفر در سال های 1365تا 1367به حدود 200نفر در سال 1378و 44نفر در سال های اخیر کاهش یافته و این باعث 600میلیون دلار صرفه جویی ارزی شده است. تا سال 57فقط 50مورد پیوند کلیه در کشور انجام شده بود، در حالی که در طول سال های پس از انقلاب ، بیش از 17هزار مورد پیوند کلیه در کشور انجام شده است.

کنترل بیماری های عفونی

پیش از انقلاب ، بیماری های عفونی یکی از معضلات بهداشت و درمان کشور بود. اسهال حاد یکی از این بیماری ها بود. در سال 1364یک چهارم مرگ کودکان زیر 5سال در کشور در اثر اسهال بوده است (تعداد 34هزار مرگ در سال) در سال 1370این رقم به 10هزار مورد کاهش یافته است و در سال های اخیر به زیر 3000مورد در سال رسیده است.

سل نیز پیش از انقلاب از مشکلات بهداشتی کشور محسوب می شد. با توجه به اجرای راهبرد مبارزه با سل در کشور و ثبت موارد آن ، تعداد موارد از 29مورد به ازای یکصد هزار نفر در سال 1376به 14مورد در سال 79کاهش یافته است که موفقیت بزرگ بهداشتی در کشور است. برنامه مهار مالاریا در کشور از 1375به اجرا درآمده که موفقیت آمیز بوده است ، موارد مالاریا از 93مورد در صد هزار نفر جمعیت در سال 75به 27مورد در سال 80کاهش یافته است.

رشد تولیدات علمی در عرصه سلامت

تولیدات علمی در سال های اول انقلاب از سرعت خوبی برخوردار نبوده است ، اما طی 8تا 10سال اخیر سرعت خوبی پیدا کرده است.
به نحوی که در سال 2004، حدود 4هزار انتشار مقاله در عرصه پزشکی داشته ایم.

هر چند ایران از نظر تولیدات علمی در میان یک تا 25کشور اول نیست ، اما در یک دوره 10ساله از سال 1995تا 2005مصر رتبه 40، عربستان سعودی رتبه 47و ایران رتبه 48را دارد که در یک گذاره 5سال (از 2001تا 2005) وضعیت مناسبی را به لحاظ تولید علم در منطقه داشته است.

رونمایی از پیشرفت های پزشکی

پیشرفت های پزشکی ایران در آنچه گفته شد، محدود نمی شود. شاید وقتی این گزارش را می خوانید هنوز در ذهنتان مانده است که 4روزپیش از داروی ایرانی زخم پای دیابتی رونمایی شد. داروی ایرانی «آنژی پارس» مناسب درمان زخم پای دیابتی است. سالانه 10هزار ایرانی بر اثر زخم پای دیابتی دچار قطع عضو می شوند و با این دارو این تعداد می توانند به آینده و سلامت خود امیدوار شوند. نمونه هایی از این دست کم نیست. حتما با فعالیت های پژوهشکده رویان آشنا هستید. حتما گوسفند شبیه سازی شده را در خاطر دارید که در این پژوهشکده به دنیا آمد و مدتی قبل داروی ضد ایدز Imod به تولید رسید. اگر در یکی دو سال اخیر سری به خبرهای منتشر شده در حوزه بهداشت و درمان بزنید حتما با نمونه های زیادی مواجه می شوید که نشانگر پیشرفت های علمی پزشکی در کشف و ساخت داروهای جدید، درمان بیماری ها و سایر موفقیت هایی است که به دست ایرانیان متبلور شده است.

به سوی آینده

تلاش بی وقفه دست اندرکاران نظام سلامت و نگرش نظام جمهوری اسلامی به تامین عدالت در بخش بهداشت و درمان به ارتقای بسیاری از شاخص های بخش سلامت جامعه در 2دهه گذشته منجر شده است به نحوی که امروزه این شاخص ها به عنوان یکی از افتخارات نظام جمهوری اسلامی در سطح بین المللی مطرح است.

با وجود موفقیت های چشمگیر در دستیابی به اهداف اصل 29قانون اساسی که برخورداری تمام افراد از خدمات بهداشت و درمان را از حقوق مسلم ایرانیان می داند، راهی طولانی در پیش است.

از طرفی ، تغییر الگوی بیماری ها و تغییر چهره مرگ ومیر در کشور در 2دهه اخیر و تغییر هرم سنی جمعیت کشور، افزایش انتظارات جامعه به دلیل دسترسی به اطلاعات ، محدودیت منابع ، افزایش شتابنده هزینه های بخش بهداشت و درمان ، گسترش شهرنشینی و آلودگی های محیط زیست با توجه به پدیده صنعتی شدن ضرورت تلاش بیشتر مسوولان نظام سلامت کشور را اجتناب ناپذیر می کند.

علی اخوان بهبهانی