در تکاپوی توسعه فناوری سلامت

روش‌های نوین درمانی، داروهای جدیدوساخت تجهیزات پزشکی،نقش مهمی دربهبود زندگی بیماران و نظام‌های سلامت داشته‌است. امروزه فرآورده‌های دارویی یا روش‌های درمانی نوین با هدف تقویت، بهبود و درمان افراد بابیماری‌های خاص که درمانی برای آنها وجود نداشته، ابداع شده‌ که ادامه زندگی برای این بیماران راامکان‌پذیر ساخته‌ است.این عوامل موجب شده تااستانداردهای حوزه سلامت‌نه فقط درکشورهای توسعه‌یافته،بلکه دربسیاری ازکشورهای درحال‌توسعه نیزدرمقایسه با گذشته با پیشرفت چشمگیری مواجه شودامامانندهرفناوری نوظهوری ورود،به کارگیری واستفاده ازفناوری‌های جدیدسلامت هم باچالش‌هایی مواجه است.بانگاهی به‌برخی‌ازمهم‌ترین تحولات حوزه‌سلامت درجهان،چالش‌های توسعه این فناوری‌هادرکشورراموردبررسی قرارداده‌ایم. 

فناوری‌های نوظهور حوزه سلامت می‌تواند تحولات عظیمی را در کیفیت، دسترس‌پذیری و کارآمدی خدمات سلامت ایجاد کند. این فناوری‌ها می‌تواند به بهبود تشخیص، درمان، پیشگیری و مراقبت از بیماران کمک کند و از طرف دیگر به افزایش تعامل و همکاری بین ارائه‌دهندگان خدمات سلامت، بیماران و سایر ذی‌نفعان منجر شود. فناوری‌های سلامت همچنین می‌تواند به افراد کمک کند تا بهتر از سلامت خود مراقبت کنند، با پزشکان و مراقبان خود ارتباط برقرار کنند، اطلاعات سلامت خود را مدیریت کنند و به تصمیم‌گیری‌های مناسب سلامت برسند. فناوری‌های سلامت نقش مهمی در پاسخگویی به چالش‌های جمعیت‌شناختی، بحران‌های بهداشت عمومی، نابرابری‌های سلامت و تغییرات زیست‌محیطی دارند و از این منظر، یک فرصت بزرگ برای ارتقای سطح سلامت جامعه به‌شمار می‌رود.بااین‌حال،فناوری‌های حوزه سلامت به‌دلیل حساسیت محدوده کاربری‌شان باچالش‌هاو خطرپذیری‌هایی ‌همراه است که نیاز به شناسایی، بررسی و مدیریت دارد. برخی از این چالش‌ها عبارتند از: حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌های حساس سلامت، تضمین کیفیت و قابل اعتماد بودن فناوری‌ها، حل مسائل اخلاقی و قانونی مربوط به استفاده از فناوری‌ها، توسعه استانداردها و ضوابط مناسب برای نظارت بر فعالیت‌های فناورانه، تقویت ظرفیت‌های لازم برای طراحی، پیاده‌سازی و ارزیابی فناوری‌ها و تسهیل همکاری بین گروه‌های مختلف مرتبط با فناوری‌های سلامت.به همین خاطر، شناسایی و بررسی فناوری‌های نوظهور حوزه سلامت و پرداختن به آنها باید از اولویت‌های مهم نظام سلامت کشور باشد؛ زیرا می‌تواند به بهبود عملکرد و نتایج سلامت منجر شود. 

سلامت در دست فناوری
سلامت دیجیتال به معنی استفاده از فناوری‌های دیجیتال و اطلاعات الکترونیکی در تمامی جنبه‌های سلامت و درمان است. این اصطلاح شامل سلامت الکترونیک، سلامت همراه، فناوری اطلاعات سلامت، دستگاه‌های پوشیدنی، سلامت و پزشکی از راه دور و تمام فناوری‌های دیجیتال مرتبط با سلامت می‌شود. فناوری دیجیتال -ازبرنامه‌های پزشکی همراه ونرم‌افزارهای پشتیبان تصمیمات بالینی پزشکان گرفته تا هوش‌مصنوعی و یادگیری ماشین- انقلاب مهمی درمراقبت‌های سلامت ایجاد کرده است. ابزارهای سلامت دیجیتال ظرفیت گسترده‌ای برای بهبود توانایی در تشخیص و درمان دقیق بیماری و خدمات درمانی برای‌ فرد دارد. این فناوری‌ها از سیستم‌عامل‌های رایانه، اتصال، نرم‌افزار و حسگرها برای مراقبت‌های سلامت و استفاده‌های مرتبط استفاده می‌کند و طیف گسترده‌ای از کاربردها را شامل می‌شود.ابزارهای دیجیتال با دسترسی به داده‌ها و ارائه کنترل بیشتر به بیماران به پزشکان دیدگاه کلی‌تری از سلامت بیمار می‌دهد. به همین خاطر سلامت دیجیتال فرصت‌های واقعی برای بهبود پیامدهای پزشکی و افزایش کارایی را ارائه می‌دهد. این فناوری‌ها می‌تواند پزشکان را در تصمیم‌گیری بهتر و آگاهانه‌تر توانمند سازد و گزینه‌های جدیدی را برای تسهیل پیشگیری، تشخیص زودهنگام بیماری‌های تهدیدکننده زندگی و مدیریت شرایط مزمن خارج از محیط‌های سنتی مراقبت‌های بهداشتی فراهم کند. 
 
سلامت از راه دور
با فراهم شدن امکان استفاده از اطلاعات الکترونیکی و فناوری ارتباطات از راه دور برای حمایت از مراقبت‌های بهداشتی و درمانی، کنترل سلامت از راه دور امکان‌پذیر شد. از چنین فناوری‌هایی نه‌تنها می‌توان برای مراقبت‌های بهداشتی بالینی استفاده کرد، بلکه می‌توان از آموزش بیماران، بهداشت عمومی و مدیریت بهداشت نیز پشتیبانی کرد.سلامت از راه دور مراقبت‌های بهداشتی را پشتیبانی کرده و ارتقا می‌دهد و به ایجاد ارتباط مؤثرو سریع‌تر بیماران با ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی و منابعی که برای کنترل سلامت خود لازم دارند، کمک می‌کند. همچنین برای تداوم مراقبت هم نتیجه‌بخش‌تر خواهد بود و به متخصصان مراقبت‌های بهداشتی اجازه می‌دهد تا به بیماران خود بهتر خدمت کنند.یکی از حوزه‌های مهم و مورد استقبال سلامت از راه دور که البته در دوران همه‌گیری کرونا هم بسیار مورد اسقبال قرار گرفت پزشکی از راه دور است که به معنای انتقال اطلاعات پزشکی بیماران در سیستم‌های ارتباطی از مکانی به مکان دیگر با هدف بهبود وضعیت بالینی بیماران است. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با افزایش بیماری‌های مزمن و سالمندی جمعیت، تقاضای دریافت مراقبت‌های پزشکی نیز افزایش پیدا کرده و از سوی دیگر تقاضای افراد برای انتقال خدمات سلامت از بیمارستان‌ها به درون خانه بیماران نیز بیشتر شده است. فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات پزشکی از راه دور این روزها به گزینه‌ای برای حل این چالش‌ها تبدیل شده است. پزشکی از راه دور محدودیت‌های مربوط به فاصله را کم می‌کند و دسترسی به خدمات پزشکی را در خانه بیماران خصوصا افرادی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند فراهم می‌کند.پزشکی از راه دور همچنین در زمان‌های اضطراری و اورژانسی و در مراقبت‌های مربوط به بیماری‌های مزمن نیز کاربرد دارد. درحال‌حاضر پزشکی از راه دور به روشی مؤثر برای ارائه مراقبت‌های پزشکی و همچنین آموزش از راه دور تبدیل شده و در قالب پیاده‌سازی‌های گوناگونی مانند پرستاری از راه دور، توانبخشی از راه دور، مراقبت‌های دارویی از راه دور، مشاوره و آموزش از راه دور، درمان آسیب از راه دور، مراقبت‌های خانگی از راه دور، شنوایی‌سنجی از راه دور، رادیولوژی پاتولوژی و درماتولوژی از راه دور، دندانپزشکی از راه دور و چشم‌پزشکی از راه دور در بسیاری کشورهای جهان کاربردی شده است. 
 
چالش توسعه فناوری‌های سلامت در کشور
بررسی وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران در آخرین گزارش یونسکو که خرداد سال ۱۴۰۰ از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) منتشر شده، نشان می‌دهد کشور در زمینه شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق، تحقیق و توسعه و ایجاد پهنه‌های نوآوری رشدی شتابان را تجربه کرده است. توسعه شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری در پنج سال اخیر به افزایش سریع استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان منجر شده است. افزایش صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در دوران تحریم و همچنین تمرکز و تشویق آنها به رفع نیازها در زمینه تولید محصولات و ارائه خدمات دانش‌بنیان در داخل کشور نمونه‌هایی از این رشد شتابان است. 
نکته دیگری که در این گزارش به آن تأکید شده، پیشرفت‌ها و توانمندی بالای فناوری زیستی و دارویی ایران است. این‌که ۹۵ درصد داروهای مصرفی و دوسوم ماده مؤثره داروها به‌صورت داخلی تولید شده‌است. همچنین صادرات داروهای زیستی ایرانی به بازار اروپا به‌خصوص کشور آلمان از نقاط قوت توسعه کشور در این زمینه است.اما به‌رغم مزایای بالقوه فناوری‌های سلامت، همچنان استقرار آنها با محدودیت‌ها و موانع اجرایی مواجهه است و برای استفاده از فناوری‌های سلامت باید بسیاری از موانع همچون موانع ساختاری، مالی و نگرشی قبل از این‌که خدمات فناوری‌های سلامت به مرحله اجرا برسد، رفع شود. دستیابی به سیستم فناوری سلامت موفق، نیازمند سرمایه‌گذاری وسیع و البته هدفمند در زیرساخت‌ها و اجرای تغییرات مهم در نظام سلامت است.از مهم‌ترین و منعطف‌ترین ابزارهای برنامه‌ریزی نقشه راه است. تدوین نقشه راه فناوری نوعی برنامه‌ریزی فناوری مبتنی بر نیاز است که به شناسایی، انتخاب و توسعه فناوری‌های جایگزین برای پاسخگویی به مجموعه‌ای از نیازها کمک می‌کند. حوزه فناوری و نوآوری کشور با تعدد اسناد بالادستی مواجه است‌؛ به‌طوری که برخی از آنها با یکدیگر همپوشانی دارد. گذشته از کلی‌گویی این اسناد، ضمانت اجرایی مناسبی هم برای آنها در نظر گرفته نشده که این امر، علاوه‌بر این‌که بررسی میزان تحقق اهداف و سیاست‌ها را با ارزیابی‌های دقیق ناممکن می‌کند، پرداختن به چالش‌ها، مشکلات و حتی نقاط قوت و پیشرفت‌ها را نیز با مشکلاتی مواجه می‌کند. چراکه شاخص عینی و قابل اندازه‌گیری برای ارزیابی میزان تحقق اهداف ارائه نشده است. نبود راهبرد و نقشه راه مناسب و جامع، باعث محدود شدن ظرفیت فناوری‌های سلامت می‌شود. نقشه راه فناوری‌های سلامت باید شامل اهداف، راهکارها، برنامه‌ها، منابع، مسئولیت‌ها، معیارها و نتایج مورد انتظار باشد.از چالش‌های اصلی دیگر در این زمینه که دولت‌ها با آن روبه‌رو هستند، وابسته بودن توسعه فناوری‌های جدید در کشور به دولت است. این فناوری‌ها می‌توانند به بهبود کیفیت خدمات‌درمانی، کاهش هزینه‌ها، افزایش دسترسی به خدمات و ارتقای سلامت جامعه کمک کند اما دولت به دلایل مختلفی مانند کمبود بودجه و منابع مالی، نداشتن هماهنگی بین سازمان‌های مربوط، نبود زیرساخت‌های لازم، نبود قوانین و مقررات مناسب، مقاومت برخی گروه‌ها و نبود آگاهی و آموزش کافی در مورد فناوری‌های نوین سلامت نتوانسته از ظرفیت‌های این فناوری‌ها به صورت کاربردی بهره‌مند شده و از فرصت‌های رقابتی و توسعه‌ای که این فناوری‌ها ارائه می‌دهد، استفاده کند. وجود قوانین متعدد بدون ضمانت اجرا و نبود اجرای اثربخش آنها نیز به این مسأله دامن زده است. 

فناوری‌های نوظهور سلامت 
این روزها انواع گسترده‌ای از فناوری‌های جدید در حوزه سلامت به کار گرفته شده که از میان آنها می‌توان به دوقلوهای دیجیتال، فناوری‌های پوشیدنی، اینترنت اشیا، سیستم پشتیبان تصمیم‌گیری بالینی، پزشکی شخصی وهوش مصنوعی به‌عنوان همیارانی در کنار روش‌های پزشکی رایج اشاره کرد.  دوقلوی دیجیتال به مدل‌های دقیق و دیجیتالی از بیماران، اعضا بدن یا سلول‌ها گفته می‌شود که می‌تواند برای شبیه‌سازی رفتار آنها استفاده شود. دوقلوهای دیجیتال می‌تواند برای مدل‌سازی بیماران، اعضا بدن یا حتی کل سیستم‌های مراقبت‌های سلامت استفاده شود. این مدل‌ها با استفاده از داده‌های بیمار،ژنومیک، تاریخچه پزشکی و فناوری‌های تصویربرداری ساخته می‌شود و به پزشکان امکان می‌دهد تا پیش‌بینی دقیق‌تری از تغییرات بیماری در زمان واقعی داشته باشند و تصمیم‌گیری بهتری در مورد درمان بیماران انجام دهند. این فناوری می‌تواند به بهبود تشخیص بیماری‌ها و ارتقای درمان‌های شخصی‌سازی شده کمک کند. فناوری‌های پوشیدنی به دستگاه‌ها و سنسورهای الکترونیکی اشاره دارد که یا روی بدن قابل پوشش است و معمولا به‌صورت لباس، دستبند، ساعت یا اقلام دیگر به‌کار می‌رود.این دستگاه‌ها می‌تواند انواع مختلفی از اطلاعات را ازجمله فعالیت‌های فیزیکی، ضربان قلب، میزان خواب و سایر شاخص‌های سلامت راجمع‌آوری وتحلیل کند.بااتصال به دستگاه‌های هوشمند یا شبکه‌های اینترنتی، این دستگاه‌ها امکان ارسال اطلاعات به کاربران یا سیستم‌های مراقبت بهداشتی را فراهم می‌کند. به‌عبارت دیگر، فناوری‌های پوشیدنی از وسایل الکترونیکی برای پایش و بهبود سلامت و فعالیت‌های روزانه افراد استفاده می‌کند.  اینترنت اشیا در حوزه سلامت فناوری نوینی است که ازاتصال تجهیزات پزشکی وحسگرها به شبکه‌های اینترنتی برای رصد بهبود بیماران و انجام تشخیص‌های دقیق‌تر استفاده می‌کند. این فناوری امکان جمع‌آوری داده‌های بهداشتی به‌صورت زمان‌بندی شده و درزمان واقعی رافراهم می‌سازد.دراین سیستم، تجهیزات پزشکی همچون حسگرها،دستگاه‌های پیشرفته پزشکی وحتی دستگاه‌های پوشیدنی با شبکه اینترنتی ارتباط برقرار می‌کند. درکنار این موارد درچند ماه اخیر هوش مصنوعی نیز کاربردهای وسیعی در حوزه‌های مختلف نظام سلامت پیدا کرده است.هوش مصنوعی قادربه انجام وظایفی است که به‌عهده هوش انسانی بوده است.تا امروز معمولا مأموریت هوش مصنوعی وسایر فناوری‌های دیجیتال درحوزه سلامت، ایفای نقش درقالب توانمندکننده‌ای برای ارائه خدمات بیشتر به انسان است. ارزشمندترین اهداف توسعه هوش مصنوعی درکناردیگرسکوهای دیجیتال،ارائه خدمات سلامت با کیفیت بالا،قیمت پایین وقابل دسترس برای همگان است.درحقیقت ازراه‌حل‌های اصلی درمناطق جغرافیایی برای ارائه خدمات فراگیر سلامت مخصوصا دورافتاده،صعب‌العبور یا باامکانات کمتر،توسعه هوش مصنوعی وسایر فناوری‌های نوظهور است. این فناوری‌ها با تسهیل دسترسی آحادمردم به خدمات سلامت باقیمت پایین‌تر،کمک شایانی به توسعه عدالت اجتماعی می‌کند.