اولین سجده‌گاه اهل اسلام در آناتولی

وطن عاشقان با اصالت این جهان.در این فقره پای در شرقی ترین قسمت‌های آناتولی گذاشته ایم و اولین مسجد شناخته شده این دیار را که به عهد سلجوقی برمی گردد به نظاره جان می‌نشینیم. سلجوقیان روم برگرفته از امپراتوری سلجوقی تا سه قرن پس از حکومت اصلی خود  در آناتولی و شام حکمرانی کردند. فتح فلسطین و بیت‌المقدس وحکومت برآن ازجمله سوابق حکمرانی آنهاست.

آلب ارسلان پادشاه بزرگ سلجوقی که در سال ۱۰۶۴ ميلادى آنی" را فتح کرد، اداره شهر را به منوچهر پسر امیر شداد ابوالاسوار واگذار کرد و منوچهر شهر را بازسازی کرد.  گمان می‌رود یکی از اولین بناهایی که منوچهر ساخته، مناره این مسجد بوده و مانند برج‌های پیروزی غزنویان به عنوان بنای تاریخی مستقل ساخته شده است.  براساس کتیبه‌ای به خط کوفی که در سال ۱۸۴۷ توسط ن. خانیکوف شناسایی و در نمای غربی قرار دارد و اکنون ویران شده است، پژوهشگران قدمت این بنا را به دوره منوچهر در سال ۱۰۸۶ میلادی نسبت داده اند.

استان قارص در شرق ترکیه امروزی است. این مسجد در میان خرابه‌های شهر آنی، تقریبا در وسط آن، در لبه شیب مشرف به جریان رود آرپا که مرز میان ارمنستان و ترکیه را تشکیل می‌دهد واقع شده است.از آن به عنوان مسجد جامع شهر آنی نیز یاد می‌کنند.این شهر ۴۲ کیلومتر با مرکز قارص فاصله دارد. جدا از ارزش‌های تاریخی،معماری و فرهنگی بسیار،اصلی ترین اهمیت قابل ذکر این مسجد که به نام  «ابوالمنوچهر» یا در زبان ترکی استانبولی Ebu’l Menûçehr Camii از آن نام برده می‌شود، در شناخته شدن آن به عنوان اولین مسجد ساخته شده در سرزمین آناتولی است. دو کتیبه دیگر در نمای غربی پیدا شد.با خواندن  یکی از آنها توسط M. Brosset، W. Barthold و N. Khanikof مشخص شد که ابوسعید بهادرخان مالیات‌های غیرقانونی جمع آوری شده از مردم را محدود کرد.  از آنجایی که کتیبه دیگر مفقود است، ماهیت آن کاملا مشخص نیست. با توجه به این‌که سلجوقیان بزرگ عموما از مصالح آجری استفاده می‌کردند، سازندگان با ورود به سرزمین‌های آناتولی، بنا را با سنگ‌های توف صاف قرمز و مشکی که در منطقه با آن مواجه شدند ساختند. قسمت شرقی بنا به دلیل شیب موجود برجسته است.  محراب در وسط سه شبستان  به‌صورت عمود بر دیوار  امتداد دارد. تمام نمای غربی مسجد و قسمت غربی نمای جنوبی تخریب شده است.  در مجموع پنج پنجره بزرگ با طاق نماهای نیم دایره وجود دارد که چهار پنجره در نمای شرقی و یک پنجره در قسمت شرقی نمای شمالی قرار دارد.  دهانه‌های مستطیلی کوچکی در بالای پنجره‌های نمای شرقی قرار گرفته اند که نقش تهویه را ایفا می‌کنند.  علاوه بر این، چهار پنجره مستطیلی دیگر با اندازه‌های مختلف به فضاهای طبقه زیرزمین در این نما باز می‌شود.  مناره ای در گوشه شمال غربی بنا وجود دارد. این مناره که روی یک پایه مربع قرار دارد، هشت وجه دارد و قسمتی از آن به  بالکن اختصاص دارد.  درِ قوسی شکل نیم دایره ای در جنوب به راهروی غربی مسجد باز می‌شود. با توجه به نحوه چسباندن مناره به مسجد و قرار گرفتن آن در گوشه مسجد، گمان می‌رود که قبل از مسجد ساخته شده باشد و مایل بودن ضلع شمالی به همین دلیل  است. در ورودی مسجد در شمال نمای غربی قرار داشت، اما آستانه آن تا به امروز باقی مانده است. محراب به واحدهایی با اندازه‌های مختلف تقسیم می‌شود که ستون‌های استوانه‌ای با پایه‌ها و سرستون‌های بلند و طاق‌های نیم‌دایره‌ای که آنها را به هم متصل می‌کند، تقسیم می‌شود.  واحدهای موجود با طاق‌های ستاره ای شکل‌های مختلف و آینه کاری شده با تزئینات هندسی ایجاد شده با سنگ‌های قرمز و سیاه پوشیده شده‌اند.  در شبستان مرکزی آن دهانه نورانی بر فراز طاق دوم از سمت شمال وجود دارد. محراب واقع در جنوب شبستان میانی به کلی تخریب شده است.  بنابراین نمی توان در مورد خواص آن چیزی گفت. در قسمت شرقی مسجد، چهار اتاق پوشیده از طاق‌های گهواره ای شکل روی قسمتی که به‌طور خاص ساخته شده،قرار داده شده است تا از سر خوردن طبقه فوقانی جلوگیری شود و محوطه‌ای که بنا در آن قرار می‌گیرد تسطیح شود. فضاهایی که از دهانه نور گیر با پله ها پایین می‌آیند به شکل ایوان هستند. این مسجد از سال۲۰۲۰میلادی مورد بازسازی کلی قرارگرفته و برای اقامه نماز در روند آماده سازی است. علاوه بر مسجد شناخته شده ابوالمنوچهر درشهر آنی استان قارص ترکیه امروزین، مساجد جامع دیاربکر، سیرت و بیتلیس نیز ازجمله بناهای شاخص سلجوقیان بزرگ در قسمت‌های شرقی آناتولی به حساب می‌آیند.

​​​​​​​
  "SHADDADIDS – Encyclopaedia Iranica" (https://iranicaonline.org/articles/shaddadids).  iranicaonline.org. Retrieved ۲۰۲۰-۱۲-۱۳.
  (https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D۹%۸۵%D۸%B۳%D۸%AC%D۸%AF_%D۹%۸۵%D۹%۸۶%D۹%۸۸%DA%۸۶%D۹%۸۷%D۸%B۱#cite_ref-۲) "MENÛÇİHR CAMİİ" (https://islamansiklopedisi.org.tr/menucihr-camii). TDV Encyclopedia of Islam (https://fa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=TDV_Encyclopedia_of_Islam&action=edit&redlink=۱)(۴۴+۲‌vols.)(به‌ترکی‌استانبولی). Istanbul: Turkiye Diyanet‌ Foundation‌(https://fa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Directorate_of_Religious_Affairs&action=edit&redlink=۱), Centre for Islamic Studies. ۱۹۸۸–۲۰۱۶.
 (https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D۹%۸۵%D۸%B۳%D۸%AC%D۸%AF_%D۹%۸۵%D۹%۸۶%D۹%۸۸%DA%۸۶%D۹%۸۷%D۸%B۱#cite_ref-۳) "Anatolia's ۱st Turkish mosque to open to worship after restoration" (https://web.archive.org/web/۲۰۲۲۰۲۱۰۱۵۰۶۴۵/https://thefrontierpost.com/anatolias-۱st-turkish-mosque-to-open-to-worship-after-restoration/) The Frontier Post(به‌انگلیسی).‌ ۲۰۲۰-۰۶-۲۵. Archived from the original (https://thefrontierpost.com/anatolias-۱st-turkish-mosque-to-open-to-worship-after-restoration/) on ۱۰ February ۲۰۲۲. Retrieved ۲۰۲۱-۰۶-۰۲.