ضرورت سازگاری ملی با تغییرات اقلیمی

از دهه۱۳۷۰ تاکنون ارتفاع آب دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان حدود دو متر کاهش یافته است. اینها بخشی از اطلاعات مستند احد وظیفه، رئیس مرکضشز ملی اقلیم در سازمان هواشناسی کشور است. حالا این اطلاعات را مرور کنید که گفته‌های سخر تاجبخش، رئیس سازمان هواشناسی کشورمان درمراسم روز جهانی مبارزه با تغییر اقلیم است: درسال۲۰۲۲ افزایش دما و تعداد روزهای گرم از یک‌سو و وقوع بارش‌های سیلابی در خاورمیانه رخ داده است. با دو درجه افزایش دما تعداد رخداد پدیده‌های حدی مانند امواج گرما، بارش‌های سیل‌آسا و افزایش هجوم ملخ‌ها ۵.۶برابر افزایش می‌یابد و شدت آنها ۲.۶ برابر می‌شود. 
این جملات همگی پیامدهای تغییر اقلیم را به تصویر می‌کشد که ما به‌عنوان بخشی از مردمان خاورمیانه آنها را با  گوشت و پوست و استخوان خویش لمس می‌کنیم. تغییرات اقلیمی باعث کاهش متوسط بارش‌های سالانه، کاهش محسوس بارش برف و تغییر الگوی بارش از برف به باران، کم شدن حجم آب رودخانه‌ها، خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، تامین نشدن حقابه‌های زیست محیطی، شکل‌گیری کانون‌های وسیع گرد و غبار و تشدید بیابان‌زایی می‌شود. حتی این تغییرات به پهنه‌های آبی نیز رحم نمی‌کند به‌طوری که اگردمای دریاها و اقیانوس‌ها ۴ درجه سلسیوس افزایش یابد، مرجان‌های دریایی نابود می‌شوند و با تداوم این وضع بسیاری از اکوسیستم‌های دریایی به‌طور کامل از زمین ناپدید می‌شوند.این موضوع به حدی جدی است که رئیس سازمان هواشناسی کشورمان تاکید می‌کند اگر کشورهای جهان برای مقابله با تغییرات اقلیمی موفقیتی به دست نیاورند نه آرامش، نه امنیت و نه رفاهی وجود خواهد داشت. پنجره فرصت کشورها برای توسعه تاب آوری در برابر مخاطرات تغییرات اقلیمی در حال کوچک‌تر شدن است؛ چالشی که کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس نیز آن را دستمایه تازه ترین مطالعه خود قرار داده‌اند. 
 
تغییر اقلیم و چشم بسته دولت‌ها 
تغییرات اقلیمی با انتشار گازهای گلخانه‌ای ارتباط تنگاتنگ دارد. بنابراین کاهش این گازهای مخرب از یک‌سو و سازگاری با تغییرات اقلیمی از سوی دیگر، دو رویکردی است که باید سرلوحه کشورهای مختلف جهان از جمله ما قرار بگیرد. البته آن‌طور که کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش می‌دهند، سازگاری با این تغییرات آب و هوایی به بخشی معمول در برنامه‌ریزی‌های جهانی قرار گرفته اما براساس گزارش برنامه محیط زیست ملل متحد در سال ۲۰۲۲، ایران از جمله معدود کشورهایی است که برای سازگاری اقلیمی اقدام چندانی در سطوح راهبردی، سیاستی و برنامه‌ریزی انجام نداده است. بررسی محتوای اسناد آمایش سرزمین، قوانین پنج ساله توسعه و حتی متن لایحه برنامه هفتم نیز از بی‌توجهی به تغییر اقلیم در کشورمان حکایت دارد؛ سرزمینی که جزو ۹ کشور آسیب‌پذیر دربرابر تغییرات اقلیمی شناخته می‌شود. با این حال مسئولان در سخنرانی‌های خود دست از ذکر مصیبت برنمی‌دارند مانند سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم در سازمان حافظت محیط زیست که در سمینار دوم آبان امسال تاکید کرد:« تغییرات اقلیم موجب افزایش آلودگی هوا و آلودگی هوا موجب افزایش تغییرات اقلیم می‌شود. این در حالی است که تولید گازهای گلخانه ای در کشورمان روندی فزاینده دارد و باعث بروز و شیوع بیماری‌های نو پدید و کاهش تاب‌آوری نظام سلامت می‌شود.» 
 
چشم انداز تغییر اقلیم در ایران
تغییر اقلیم عبارت است از تغییرات رفتار آب و هوایی یک منطقه نسبت به رفتاری که در یک افق بلندمدت در یک منطقه مشاهده یا ثبت شده است. طبق این تعریف، تغییر اقلیم پدیده‌ای است که ما ایرانیان آن را به‌روشنی تجربه می‌کنیم. به همین دلیل است که کاهش و سازگاری با تغییر اقلیم نسخه‌ای است که در سطح جهان برای کشورها پیچیده شده است. در این نسخه، کاهش به معنای کاستن یا اجتناب از انتشار گازهای گلخانه‌ای در جو است و منظور از سازگاری با تغییرات اقلیمی، تغییر رفتار، سیستم‌ها و شیوه‌های زندگی برای محافظت از افراد، اقتصاد و محیط زندگی در برابر پیامدهای تغییرات اقلیمی است. پژوهشکده اقلیم شناسی مشهد مطالعه‌ای را انجام داده که باید برای همه ما ایرانیان مهم باشد. این مطالعه نشان می‌دهد تا سال ۲۰۵۰ میلادی تعداد روزهای بسیار گرم در کشورمان ممکن است به ۹۰ روز برسد در حالی که از نظر تاریخی این عدد در ایران حدود ۱۸روز است. در بخش بهداشت و سلامت نیز تشدید پیامدهای تغییر اقلیم در کشورمان قابل توجه است. براساس مطالعه این پژوهشکده، میزان مرگ‌های ناشی از گرما در افراد بالای ۶۵ سال در کشورمان که در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۹۰ کمتر از شش مورد در هر ۱۰۰هزار نفر بوده است به شرط انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای و دست روی دست گذاشتن مسئولان، به حدود ۶۹ مرگ در هر ۱۰۰ هزار نفر سالمند در سال ۲۰۸۰ خواهد رسید. مهاجرت نیز که امروز یکی از درگیری‌های کشورهای مختلف جهان است به شرط تداوم تولید گازهای گلخانه‌ای در کشور و اجرای نشدن سیاست‌ها و برنامه‌های مقابله‌ای تشدید خواهد شد. چرخه‌اش نیز این‌گونه است که افزایش ســطح آب دریا می‌تواند منجر به موج‌های ناگهانی، فرسایش سواحل، نفوذ آب‌های شــور به آب‌های زیرزمینی و تخریب زیست بوم شود و این رخدادها نیز منجر به مهاجرت، جابه‌جایی جمعیت از مناطق آســیب‌پذیر اقلیمی کشور به سمت مناطق با اقلیم مناسب می‌شود و جمعیت در برخی مناطق ازجمله نقاط مرزی دچار کاهش نسبی خواهد شد. با این چشم‌انداز هولناک آیا بی‌اعتنایی به تغییرات اقلیمی و پیامدهای وسیع و متنوع آن آیا محلی از اعراب دارد؟ 
 
چه باید کرد؟
تجربیات جهانی گویای این حقیقت است که کشورهایی موفق به کاستن اثرات تغییرات اقلیمی بر سرزمین خود شده‌اند که برای سازگاری با این تغییرات، برنامه ملی تدوین کرده و به اجرای آن پایبند بوده‌اند. از این رو ســازمان ملل متحد نیز مراحل تهیه برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی را این‌گونه پیشنهاد داده است: بستر سازی و رفع شکاف‌ها، عناصر آماده‌سازی، راهبردهای پیاده‌سازی و گزارش‌دهی، نظارت و ارزیابی.در این راستا مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در تازه‌ترین گزارش خود گام‌های اصلی در برنامه ملی سازگاری با تغییرات اقلیمی را تشریح کرده که عبارت است از ایجاد دستور ملی برای برنامه سازگاری و تائید نهایی این برنامه که وظیفه دولت و مجلس است، تدوین سند برای اجرای فرآیند برنامه ملی سازگاری و بازخوردگیری از ذی‌نفعان ملی که جزو وظایف کارگروه ملی هماهنگ کننده است، پیش بینی اسناد و مطالعات فنی در مورد جزئیات برنامه ملی و ادغام برنامه‌های بخشی در برنامه ملی، سپس تهیه چارچوب مختصر در مورد فرآیند تدوین برنامه ملی سازکاری که مرکز ملی تغییر اقلیم باید آن را به‌عهده بگیرد و در نهایت دریافت بازخورد عمومی و جامعه مدنی در مورد برنامه‌های تدوین شده.