توسعه اقتصاد دانش‌بنیان به‌پشتوانه یک ایران

معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری در جهت رفع این چالش به‌تازگی برنامه جدیدی را با عنوان «برش استانی اقتصاد دانش‌بنیان» اجرایی کرده که قرار است سهم برابری از حمایت‌ها و فرصت‌سازی‌ها برای توسعه دانش‌بنیان را پیش‌روی استان‌های مختلف کشور قرار دهد. در گفت‌وگو با دکتر ابوالفضل باقری، مشاور معاون سیاست‌گذاری و ارزیابی راهبردی معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان اهداف این طرح و میزان پیشرفت آن را جویا شده‌ایم. 

 

زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور بر اساس ظرفیت و توانمندی بالای شرکت‌های دانش‌بنیان است که در عرصه‌های مختلفی رشد کرده. شرکت‌های متعددی با ارائه محصولات دانش‌بنیان موفق شده‌اند به بسیاری از نیازهای کشور پاسخ دهند. هرچند این مسیر نوپا با چالش‌ها و نقاط ضعفی نیز همراه است که شاید بتوان متمرکز بودن شرکت‌ها و توان فناورانه کشور در تهران و معدود کلانشهرها را از مهم‌ترین آنها برشمرد. دکتر ابوالفضل باقری در این خصوص توضیح می‌دهد: «این متمرکز بودن باعث به‌وجود آمدن چرخه معیوبی شده است. وقتی شرکت‌ها و ظرفیت‌های فناورانه در چند کلانشهر به‌ویژه تهران متمرکزند، نخبگان و افراد ماهر و مستعد کشور نیز می‌کوشند به این شهرها مهاجرت کنند و متعاقب آن حمایت‌های دولت هم بیشتر به سمت این نقاط متمرکز خواهد شد که شامل حال تعداد بیشتری از نخبگان و شرکت‌ها شود.» به عقیده مشاور معاون سیاست‌گذاری و ارزیابی راهبردی معاونت علمی و فناوری، این چرخه معیوب موجب حمایت بیشتر از نقاط برخوردار و تقویت آنها شده و این نقاط مانند آهنربا نخبگان را از سراسر کشور به خود جذب می‌کند و موجب می‌شوند بسیاری از شهرها و استان‌های کشور خالی از افرد مستعد و فناور شود. 

رهبر معظم انقلاب  در بیانات‌شان بارها بر مردمی شدن اقتصاد دانش‌بنیان تأکید داشته‌اند؛ این در حالی ‌است که اگر تمام مناطق کشور به طور متوازن درگیر فعالیت‌های دانش‌بنیان نباشند، مردمی شدن اقتصاد دانش‌بنیان به وقوع نخواهد پیوست. عارضه تمرکزگرایی که سال‌هاست گریبانگیر زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور شده از یکسو و توجه ویژه ماده ۱۲ قانون جهش تولید دانش‌بنیان بر استفاده از ظرفیت استان‌ها و استانداری‌ها در مسیر توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کشور از سوی دیگر موجب شد تا این دغدغه در معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان مورد توجه قرار گیرد و در نهایت به شکل‌گیری برنامه «برش‌ استانی اقتصاد دانش‌بنیان» منجر شد. 

دکتر باقری در خصوص پیشرفت این طرح به پیشران می‌گوید: «این برنامه که در قالب انعقاد تفاهم‌نامه با استانداری‌ها پیش خواهد رفت در مرحله اول یا پایلوت با امضای تفاهم‌نامه میان استانداران پنج استان منتخب یزد، کرمان، زنجان، مرکزی و آذربایجان شرقی و معاون علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری با حضور وزیر کشور و رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی در ۳۰ مرداد سال جاری آغاز به‌کار کرده است. به گفته مشاور معاون سیاست‌گذاری معاونت علمی و فناوری، مبنای انتخاب این پنج استان در مرحله اول، بیشتر بر اساس شاخصه‌های پیگیری، جدیت و عزم استاندار و تیم اجرایی استان بوده است. استانداران و تیم‌های اجرایی هر استان نقش مؤثری در تدوین این برنامه و در حال حاضر اجرای آن دارند. 

برنامه برش استانی اقتصاد دانش‌بنیان که در مرحله اول در قالب تفاهم‌نامه‌های دوساله پیش خواهد رفت، در کنار اهدافی مانند توسعه بازار کالا و خدمات دانش‌بنیان، تکمیل زنجیره ارزش صنایع اولویت‌دار استان‌ها به منظور تولید محصولاتی با ارزش‌افزوده بالاتر، رشد کمی وکیفی شرکت‌ها و فعالیت‌های دانش‌بنیان، اشتغال‌زایی برای نیروی‌انسانی نخبه و تحصیلکرده‌ و ایجاد و توسعه زیرساخت‎های موردنیاز زیست‌بوم نوآوری و فناوری استانی، چهار هدف‌اصلی را دنبال می‌کند:

 

۱- توسعه متوازن و عدالت منطقه‌ای در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان: کمک به توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز در خارج از مرکز و توزیع متوازن‌ حمایت‌های دیده شده در قانون جهش تولید دانش‌بنیان برای کمک به توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کشور از اولویت‌های مهم این طرح به شمار می‌رود. 

 

۲- حل مسائل و چالش‌های منطقه‌ای و ملی در کشور: در جهت رفع چالش‌های منطقه‌ای یا کلی کشور، استفاده از ظرفیت‌های تمام استان‌ها می‌تواند راهکارهای مناسب‌تری را فراهم کند.

 

۳- تقویت ظرفیت‌ها و مزیت‌های منطقه‌ای: اقتصاد کشور ما همانند اقلیم چهارفصل آن بسیار متنوع است. به همین دلیل باید تمام ظرفیت‌ها و مزیت‌های هر منطقه از کشور در جهت توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، تقویت و مورد بهره‌برداری قرار گیرد. 

 

۴- اجرای مؤثر قانون جهش تولید دانش‌بنیان در سراسر کشور: از دغدغه‌های مهم کشور به‌ویژه در مناطق خارج از پایتخت این است که برخی مفاد قانونی به‌خوبی و روانی تهران و کلانشهرها اجرا نمی‌شود. در این تفاهم‌نامه تلاش شده با ظرفیت‌های معاونت علمی و استانداری، تمام حمایت‌های قانونی درنظر گرفته شده برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان به صورت یکنواخت و کامل در تمام استان‌های کشور اجرایی شود. 

 

به گفته دکتر باقری، از تلاش‌های مهم صورت گرفته در اجرای این برنامه، تدوین دقیق و حساب‌شده تفاهم‌نامه متناسب با اقتضائات و ظرفیت‌های هر استان است. در واقع متن تفاهم‌نامه همه استان‌ها یکسان نخواهد بود اما به‌صورت کلی شامل چند بخش اصلی است: 

 

۱- تعیین اهداف و شاخص‌های بررسی عملکرد و رقم کمّی هدف‌گذاری شده برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان که قرار است هر استان در طول دوره دو ساله به آن دست یابد. این اهداف و شاخص‌ها به تفکیک برای هر استان، بر مبنای بررسی وضعیت کنونی استان و هدف‌گذاری جهشی و تحول‌آفرین برای ارتقای وضعیت فعلی مشخص می‌شود. این شاخص‌ها به‌طور کلی شامل مواردی مانند تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان استان، میزان فروش محصولات دانش‌بنیان استان، میزان اشتغال‌زایی دانش‌بنیان برای افراد متخصص و ماهر و... است.

 

۲- سیاست‌ها و خط‌مشی‌های مشخصی در تفاهم‌نامه برای هر استان درنظر گرفته شده است. شناسایی مهم‌ترین ظرفیت‌ها و مزیت‌های هر استان با هدف متمرکز کردن حمایت‌ها بر بخش‌های اقتصادی مستعد ارتقای ارزش افزوده هر استان و حل مسائل اصلی آن در اولویت قرار دارد. برای مثال اگر محور اقتصادی استانی برمبنای کشاورزی باشد تلاش شده تا در سیاست‌گذاری نگاه ویژه‌تری به این ظرفیت شود. 

 

۳- دستیابی به اهداف در‌نظر گرفته شده در تفاهم‌نامه بدون شک به تأمین مالی نیاز خواهد داشت. بر این اساس منابع مختلفی برای امکان تأمین مالی مناسب در هر استان در‌نظر گرفته می‌شود که شامل حمایت‌هایی از محل بودجه معاونت علمی و فناوری و استانداری هر استان، حمایت‌های صندوق نوآوری و شکوفایی، تسهیلات تبصره ۱۸، منابع اعتبار مالیاتی، منابع مسئولیت اجتماعی شرکت‌های هر استان و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی خواهد بود. در این بخش تلاش شده است تا منابع دولتی و حمایت‌های درنظر گرفته شده، اهرمی برای به جریان انداختن سرمایه بخش خصوصی در مسیر توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور باشد. میزان منابع نیز با توجه به ظرفیت‌های هر استان و طرح‌های پیش‌بینی شده برای هر استان متفاوت خواهد بود که به‌طور میانگین برای هر استان بین ۱.۵ تا ۳۰۰۰ میلیارد تومان درنظر گرفته شده است که در کنار سرمایه‌گذاری بخش خصوصی رقم قابل‌توجهی برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان هر استان خواهد بود. 

 

توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در هر استان از مسیر اجرای طرح‌های مختلف میسر می‌شود. دکتر باقری با اشاره به این‌که به‌طور کلی دو دسته طرح در برنامه برش استانی اقتصاد دانش‌بنیان در‌نظر گرفته شده است، تصریح می‌کند: «دسته اول شامل طرح‌های پیشران است که قرار است مسأله، چالش یا نیازی از دستگاه‌های اجرایی کشور یا شرکت‌های بزرگ صنعتی و تولیدی را به‌دست شرکت‌های دانش‌بنیان برطرف ‌کند. در پنج تفاهم‌نامه امضا شده طرح‌های پیشران، شرکت‌ها و دستگاه‌های متقاضی آنها و همچنین شرکت‌های دانش‌بنیان اجراکننده آنها مشخص شده است. برای هر استان با کمک تیم اجرایی استان طرح‌های پیشران متعددی تعیین شده است؛ در‌مجموع برای این پنج استان بیش از ۱۵۰ طرح پیشران درنظر گرفته شده است.»  وی می‌افراید: «دسته دوم شامل طرح‌های توسعه زیست‌بوم  است؛ در این طرح‌ها هدف ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در هر استان است که شامل مراکز و کارخانه‌های نوآوری، شتاب‌دهنده‌ها، زیرساخت‌های آزمایشگاهی و... خواهد بود. در پنج تفاهم‌نامه منعقد شده ۶۰ طرح توسعه زیست‌بوم هم مدنظر قرار گرفته است که باید طی دوره دوساله اجرای تفاهم‌نامه به نتیجه برسند.» 

 

در کنار بحث تدوین و انعقاد تفاهم‌نامه‌ها، نیاز هست تا فعالان زیست‌بوم فناوری و نوآوری هر استان به خوبی با اهداف این تفاهم‌نامه‌ها، مزیت‌هایی که در پی خواهند داشت و ظرفیت‌هایی که در کشور برای حمایت از توسعه اقتصاد دانش‌بنیان فراهم شده است، آشنا شوند تا دیدگاه بهتری برای پیاده‌سازی این طرح در ذهن‌شان شکل بگیرد.  دکتر باقری با اشاره به این مسأله بیان می‌کند: «در حین مراحل تدوین و انعقاد تفاهم‌نامه‌ها، به جهت افزایش توانمندسازی تیم اجرایی استان‌ها و همچنین افزایش آگاهی شرکت‌ها و فعالان اقتصادی استان از مفاد تفاهم‌نامه و همچنین ظرفیت‌های قانونی درنظر گرفته شده در قانون جهش تولید دانش‌بنیان، دوره‌های توانمندسازی در سه سطح مجزا در استان‌ها برگزار شد؛ دوره‌هایی با همکاری اتاق بازرگانی استان‌ها برای آگاهی دادن به شرکت‌های بزرگ و غیردانش‌بنیان در‌خصوص مزایای قانون جهش تولید دانش‌بنیان و تفاهم‌نامه‌های استانی، دوره‌هایی با همکاری پارک‌های فناوری هر استان برای افزایش آگاهی شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در‌خصوص حمایت‌ها و ظرفیت‌های قانونی موجود و نهایتا دوره‌هایی در ستاد اقتصاد دانش‌بنیان هر استان با حضور استاندار و مدیران عالی اجرایی استان، که در آن تکالیف دستگاه‌های اجرایی در پیشبرد قانون جهش تولید دانش‌بنیان تشریح شد تا در هر استان تمام دستگاه‌های اجرایی از وظایف خود در جهت اجرای مؤثر قانون جهش تولید دانش‌بنیان آگاه شوند.»

 

همان‌طور که پیشتر اشاره شد، در حال حاضر تفاهم‌نامه طرح برش استانی در پنج استان منعقد شده و در مرحله اجرا قرار گرفته است. دکتر باقری درخصوص روند پیشروی این برنامه در مرحله اول می‌گوید: «در راستای اجرای این طرح پس از امضای تفاهم‌نامه، شورای همکاری مشترک متشکل از مدیران عالی استان و معاونان معاونت علمی و فناوری شکل گرفته است. در جلسات اولیه این شوراها طرح‌های اجرایی مشخص شده‌، منابع مورد نیاز برای تخصیص تعیین شده است و امیدواریم به‌سرعت شاهد پیشرفت اجرای این تفاهم‌نامه‌ها باشیم.»  وی در پاسخ به این سؤال پیشران که نحوه ارزیابی پیشرفت طرح‌ها به چه صورت خواهد بود، توضیح می‌دهد: «نوعی داشبورد ارزیابی در معاونت علمی و فناوری طراحی شده است که تمام مفاد تفاهم‌نامه در این داشبورد به‌صورت ماهانه قابل رصد خواهد بود و تغییرات و پیشرفت‌ها به معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور و اعضای شورای راهبری اقتصاد دانش‌بنیان گزارش می‌شود.»  در کنار پنج استان مرحله اول، در پنج استان دیگر شامل خوزستان، بوشهر، چهارمحال‌و‌بختیاری، فارس و سیستان‌و‌بلوچستان هم مفاد تفاهم‌نامه‌ها نهایی شده و دوره‌های توانمندسازی نیز برگزار شده است. به گفته مشاور معاون سیاستگذاری و ارزیابی راهبردی معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان به احتمال زیاد تا پایان مهر ۱۴۰۲، تفاهم‌نامه‌های این استان‌ها هم به‌ امضا خواهد رسید تا هرچه سریع‌تر شاهد درگیر شدن تمام مناطق کشور در مردمی‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان باشیم.