خطرناک، مثل زباله‌های پزشکی

ضعف بزرگ دیگر اما بازدارنده نبودن جرایمی است که برای دفع غیر اصولی و بی‌خطرسازی این زباله‌ها در نظر گرفته شده است. این در حالی است که دفع زباله‌های عفونی قوانین و مقررات و ضوابط خودش را دارد و دفع بی‌ملاحظه این زباله‌ها علاوه بر آسیب به سلامت و محیط‌زیست و آلوده‌کردن محیط و خاک و آب‌های زیرزمینی‌ می‌تواند به کودکان یا رفتگرانی که برای جمع‌آوری این زباله‌ها اقدام می‌کنند آسیب جدی برساند. زباله‌های بیمارستانی چالشی قدیمی است و محدود به بیمارستان‌ها هم نمی‌شود. گستره این پسماندها مطب پزشکان، کلینیک‌ها، مراکز تحقیقاتی پزشکی، آزمایشگاه‌ها، سرای سالمندان و مکان‌هایی از این قبیل است که به نوعی کانون‌های مهم تولید پسماند و پساب‌های آلوده و بیماری‌زا محسوب می‌شود. زباله‌های بیمارستانی از جمله خطرناک‌ترین نوع مواد زائد جامد است که معمولا بین ۳تا۹۰درصد آنها را زباله‌های عفونی و خطرناک تشکیل می‌دهد.

وجود صدها نوع ماده شیمیایی، رادیو اکتیو، عفونی، پسماندهای دارویی، ضایعات قابل فساد و غیر قابل فساد در این زباله و انواع گوناگون از میکروارگانیسم‌ها مانند باکتری استافیلوکوک و استرپتوکوک، باسیل سل و کزاز، ویروس هپاتیت B و هپاتیت C و ویروس ایدز و بسیاری دیگر از میکروب‌های بیماری‌زا و احتمال انتشار بیماری‌های مختلف، به‌خصوص در افرادی که با چنین موادی سروکار دارند (مانند افراد و کارگران مسئول جمع‌آوری و حمل و نقل مواد زائد بیمارستانی) وجود دارد. لذا چگونگی دفع پسماندهای بهداشتی و درمانی بر وضعیت بهداشت و سلامت تأثیر دارد. 

آن طور که جعفر جندقی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت می‌گوید با توجه به ضوابط ابلاغی و ضرورت تفکیک پسماندهای پزشکی به چهار دسته پسماندهای عفونی، تیز و برنده، شیمیایی و دارویی و عادی این موضوع مرتبا رصد و پایش می‌شود. طبق توضیحات وی پیرو تدوین و ابلاغ «ضوابط و روش‌های مدیریت اجرایی پسماندهای پزشکی و پسماندهای وابسته» و باتوجه به ماده۶۴ این ضوابط در خصوص ضرورت بی‌خطرسازی پسماندهای عفونی، تیز و برنده تولیدی در بیمارستان‌ها، پیگیری تجهیز بیمارستان‌ها به دستگاه‌های بی‌خطرساز غیرسوز از زمان ابلاغ ضوابط در دستور کار وزارت بهداشت قرار گرفته است. اما مطابق ماده ۷ قانون مدیریت پسماند، بعد از تبدیل پسماند ویژه به پسماند عادی، ساز و کار مدیریت آن در شهرهایی که بیمارستان‌ها در آن قرار دارند بر عهده شهرداری‌ها خواهد بود. به گفته وی، درحال حاضر بیش از ۹۷درصد بیمارستان‌ها مجهز به دستگاه بی‌خطرساز هستند و چنانچه در مواردی به دلیل خرابی یا مشکلات جایگاه نصب، دستگاهی موقتا غیرفعال شده یا دستگاه موجود نباشد از دستگاه‌های بیمارستان‌های مجاور استفاده می‌شود.

نکته قابل تامل اما اینجاست که روش‌های فعلی مدیریت پسماند پزشکی در کشور نیازمند بازنگری است. طبق گزارش‌های موجود با وجود روش‌های نوین جهت دفع پسماندهای بیمارستانی در بسیاری از مناطق کشور دفع این پسماندهای خطرناک همچنان به روش سنتی و از طریق «دفن» صورت می‌گیرد. دفن پسماندهای بیمارستانی، اگر به درستی انجام نشود، ممکن است برای کارگران حمل و نقل زباله و سایر افرادی که ارتباط نزدیک با این مواد دارند بسیار خطرناک باشد. علاوه بر آن آلودگی‌های زیست‌محیطی و آب‌های زیرزمینی، خطر گسترش برخی بیماری‌ها را در پی دارد. دفن پسماندهای بیمارستانی و عفونی به شیوه‌های کنونی در کشور می‌تواند عواقب و پیامدهای جبران‌ناپذیری به دنبال داشته باشد. استفاده از دستگاه زباله‌سوز و پلاسماکردن روش‌های دیگری است که برای دفع زباله‌های پزشکی استفاده می‌شود. در حالی که دستگاه‌های زباله‌سوز کوچک اغلب در دمایی پایین‌تر از ۸۰۰درجه سانتی‌گراد عمل می‌کنند که این خود ممکن است منجر به تولید گاز دیوکسین فوران و سایر آلاینده‌های سمی و سرطان‌زا  شود که از دستگاه خارج می‌شود یا در خاکستر وجود دارد. در حال حاضر در بیشتر کشورهای دنیا دفن پسماندهای بیمارستانی به روش بی‌خطرکردن و استریل‌کردن صورت می‌گیرد و این شیوه جایگزین دفع پسماندهای بیمارستانی از طریق پلاسماکردن و دستگاه زباله‌سوز شده است.

طبق تاکید رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت تمامی مراکز تولیدکننده پسماند پزشکی موظفند در مبدأ تولید، پسماندهای عادی و پسماندهای پزشکی ویژه خود را جمع‌آوری، تفکیک و بسته‌بندی کنند. همچنین مطابق ماده ۶۵، مراکز مذکور برای مدیریت پسماند تولیدی خود می‌توانند درسایت‌های منطقه‌ای یا مرکزی دارای مجوز، زباله تولیدی را بی‌خطر کرده یا از امکانات بی‌خطرساز بیمارستان‌های مجاور استفاده کنند که این موضوع مرتبا پایش می‌شود و چنانچه این موضوع رعایت نشود اخطارهای لازم داده و اقدامات قانونی انجام می‌شود. وی تعداد ناکافی شرکت‌های مدیریت پسماند به خصوص پسماندهای شیمیایی، دارویی و فلزات سنگین در زمینه جمع‌آوری، حمل و نقل و دفع نهایی پسماندهای پزشکی و همچنین پیشنهاد تعرفه‌های نامتعارف از سوی شرکت‌ها را از جمله چالش‌هایی می‌داند که در زمینه مدیریت پسماند وجود دارد. 

جندقی در عین حال لزوم بازنگری روش‌های مدیریت اجرایی پسماندهای پزشکی و وابسته را می‌پذیرد و می‌گوید:«در حال حاضر دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری مرکز سلامت محیط و کار در حال بازنگری ضوابط و روش‌های مدیریت اجرایی پسماندهای پزشکی و پسماندهای وابسته است تا موانع و مشکلات ضوابط قبلی مرتفع شود و به‌روزرسانی ضوابط ذکرشده نیز مطابق یافته‌های جدید علمی انجام گیرد. پروژه دیگری که مرکز سلامت محیط و کار در این راستا در دستور کار خود دارد طرح هوشمندسازی خدمات مدیریت پسماند است که در صورت اقدام، تحول مهمی در زمینه مدیریت پسماندهای ویژه است.»

دکتر مهدی اسماعیلی بیدهندی، عضو هیات علمی دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با جام‌جم با تاکید بر این‌که بر اساس قانون، مدیریت پسماندهای ویژه به عهده وزارت بهداشت است،‌ می‌گوید: «در بیمارستان‌ها چهار دسته پسماند کلی داریم که برخی پسماندها عادی بوده و همه پسماندها عفونی و خطرناک نیست.»

‌وی مهم‌ترین چالش در زمینه مدیریت پسماندها را بحث‌های نظارتی می‌داند و می‌افزاید:«فرآیندهای نظارتی جامع و مانع نیست. چون بیمارستان یک مجموعه و حریم حقوقی است که ناظران نمی‌توانند به‌راحتی بروند ببینند آیا تفکیک مناسب پسماند اتفاق می‌افتد یا خیر!»‌  

وی درخصوص دستگاه‌های زباله‌سوز هم می‌گوید: «در کشورهای پیشرفته هم از چنین روش‌هایی استفاده می‌شود اما این که از چه زباله‌سوزی استفاده می‌شود مهم است. یا این که از دستگاه اتوکلاو و فرآیند فناوری پلاسما استفاده شود بستگی به این دارد که آیا مرکز درمانی برایش به صرفه است یا خیر و به سیاست‌های مالی و نظارتی مراکز باز می‌گردد.»‌

طبق تاکید وی در کشور ما متاسفانه پسماندهایی که از نظر ماهیتی متفاوت است شاید با پسماندهای عادی یکجا دفن شوند چون مراکز دفن پسماندها به میزان کافی نیست و یک بخشی از پسماند‌های عفونی در مطب‌های شخصی و کلینیک‌ها تولید می شود و نظارتی بر آن نیست. از نگاه این کارشناس در قانون براساس سرانه پسماند باید از مراکز درمانی نظام مدیریت پسماندها را بخواهند و این به تایید وزارت بهداشت و وزارت کشور برسد و در آن ناظر و پیمانکار تعیین شود. بازرسی‌های سرزده و گزارش‌های ادواری و به ویژه جرایم بازدارنده بسیار مهم است درحالی که متاسفانه در حال حاضر در حوزه پسماندها جرایمبازدارنده نیست.

۴۵۰تُن، پسماند روزانه بیمارستان‌های کشور

۱۹۲ تُن، پسماندهای عفونی، تیز و بُرنده

۳ کیلوگرم زباله به ازای هر تخت بیمارستانی