دایره، در عزاداری جنوب نماد اتحاد است

دوستداران امام‌حسین‌(ع) از شب قبل از ماه محرم با به تن کردن رخت عزا و برپایی تکایا و سیاهپوش کردن سر‌در مساجد و حسینیه‌ها به استقبال این ماه می‌روند. یکی از آیین‌هایی که در شب‌های دهه نخست ماه محرم در شهرهای جنوبی ایران جلوه‌ای خاص به عزاداری مردم این شهر می‌دهد، نوع نوحه‌ها و سینه‌زدن مردم است که به‌قدری دلنشین و گیراست که در آنجا به نوحه‌خوانی بوشهری و سینه‌زنی واحد معروف شده است. این سبک عزاداری با تشکیل دایره‌هایی که از بزرگ‌ترین به کوچک‌ترین دایره نزدیک به مداح است، شکل می‌گیرد و تمامی عزاداران علاوه بر گرفتن پشت یکدیگر که تداعی‌کننده نوعی حس وحدت است، در کنار هم می‌چرخند و شکل منظمی از عزاداری خلق می‌شود. این سبک از عزاداری به‌گونه‌ای است که بسیاری از شهرهای ایران نیز سعی در الگو گرفتن از آن دارند. علاوه بر سینه‌زنی، یکی دیگر از سنت‌های زیبای جنوبی ایران در ماه محرم، سبک نواختن سنج و دمام این مناطق است که سابقه‌ای طولانی دارد. سنج، دمام و بوق، آهنگی حماسی را خلق می‌کند که تداعی‌کننده طبل زمان جنگ و حماسه عاشورای حسینی است و ضمن این‌که عزاداران را به‌سوی محل برپایی هیات‌های عزادار فرا می‌خواند، در حرکت دسته‌های عزادار سینه‌زن و زنجیر‌زن انسجام خاصی ایجاد می‌کند. با توجه به نوع خاص این شکل از عزاداری که ریشه در فرهنگ بومی و سبک زندگی جنوب ایران دارد، با حاج‌مصطفی گراشی، مداح مشهور بوشهری صحبت کردیم تا درباره این شکل از عزاداری بگوید که در ادامه از نظر می‌گذرانید: 

فکر می‌کنید چه تفاوت‌های ساختاری بین مداحی بوشهر و خطه جنوب با دیگر مناطق ایران وجود دارد؟
نوع عزاداری منطقه جنوب همراه با حرکات منظم دست و پای همه شرکت‌کنندگان در عزاداری است. به‌عکس جاهای دیگری‌ که مثلا عزاداران در یک نقطه مستقر می‌شوند و سینه‌زنی می‌کنند، اینجا عزاداری با تشکیل دایره‌هایی کوچک شروع می‌شود که ما در منطقه خودمان به آن بُر می‌گوییم و به شکل دایره در دایره است. به مرور که افراد به این دایره اضافه می‌شوند، این دایره به‌تدریج بزرگ‌تر می‌شود تا این‌که تمام محوطه حسینیه، مسجد و تکیه عزاداری را پر می‌کند. این حالت استمرار دارد و با تشکیل دایره‌ها، روند حرکت ما از دور بسیار سنگین و کند شروع و به‌تدریج تندتر می‌شود تا این‌که به آخرین بُر که در نزدیکی آن مرکزیت میدان قرار دارد، می‌رسد. این دایره‌ها در حال حرکت هستند و با برداشتن پای راست، دست راست و با برداشتن پای چپ، دست چپ را بلند می‌کنند و سینه‌زنی را آغاز می‌کنند تا این‌که دور این دایره‌ها به‌قدری تند می‌شود که مداح بعد از خواندن چهار نوحه و رسیدن به نقطه اوج عزاداری، اعلام «واحد» می‌کند؛ یعنی عزاداران با برداشتن هر پایی به سینه نمی‌زنند بلکه تنها وقتی پای راست‌شان به زمین می‌آید، یک دست را به سینه می‌زنند. در اینجا مداح با خواندن نوحه بسیار طولانی که خودش می‌خواند و همخوانی وجود ندارد، پیام آن عزاداری را به جمع منتقل می‌کند و این عزاداری با گفتن «حسین، حسین» به پایان می‌رسد.
 
چه تفاوت‌هایی میان عزاداری خوزستانی و بوشهری وجود دارد؟
سبک عزاداری بوشهر و خوزستان تقریبا شبیه هم است اما نوع نوحه خواندن ما با خوزستانی‌ها متفاوت است و آن لرزش صدایی که در مداحی حاج‌حسین فخری وجود داشت، در مداحی ما وجود ندارد. همچنین نوع آهنگ‌هایی که خوزستانی‌ها انتخاب می‌کنند، سنگین‌تر است و با حرکات بدن عزاداران همراه است که در اینجا (بوشهر) حرکت بدن زیادی وجود ندارد. 
 
عزاداری خطه جنوب، خوزستان و بوشهر جزو فرم‌های دلنشینی است که بین تمام مردم ایران جای خود را باز کرده و فکر می‌کنید چه رازی در این شکل از عزاداری نهفته است؟
یکی از کامل‌ترین اشکال هندسی دایره است که از آن برای انتقال یکی از مهم‌ترین پیام‌های فرهنگ عاشورا استفاده می‌شود. علاوه بر این، تشکیل دایره سینه‌زنی و نوع حرکت‌شان در منطقه ما بسیار شبیه طواف خانه خداست و این موجب جذابیت این شکل از عزاداری می‌شود. امروز مبدأ این حرکت بوشهر است که برگرفته از نوع زندگی، همسایگی‌شان با دریا و حرکت موج، ساحل و لنج است و معتقدم تمام این عوامل در فرهنگ مردم این منطقه تأثیرگذار است؛ لذا امروز براساس تحقیقی که صورت گرفته، بیش از ۱۸ استان کشور از این شکل عزاداری الگو می‌گیرند و سعی می‌کنند سینه‌زنی خود را به حالت دایره دربیاورند. موضوع دیگر، ایجاد اتحاد است که در دایره سینه‌زنی شکل می‌گیرد و تمام مردم با دست چپ خود کمر یکدیگر را می‌گیرند. بنابراین، این شکل عزاداری می‌تواند وحدت میان مردم را به نمایش بگذارد.
 
معمولا چه شعرهایی برای مداحی خطه جنوب و بوشهر استفاده می‌شود؟
بعد از پیروزی انقلاب، با توجه به تغییر فرهنگ‌ها و ذائقه‌ها در نوع شعرهای منطقه، خوشبختانه تحریف‌زدایی نسبت به وقایع عاشورا اتفاق افتاده است و بیشتر از اشعاری که قضیه تاریخی آن سندیت داشته و ثابت شده، استفاده می‌شود. از لحاظ نوع شعری معمولا از تصنیف و نثر منظم بنا به پس‌زمینه آهنگ عزاداری استفاده می‌شود اما در قسمتی که سینه‌زنی «واحد» اعلام می‌شود و فقط مداح، نوحه می‌خواند، بیشتر از قصیده و غزل استفاده می‌شود.
 
این شکل از عزاداری در خطه جنوب چطور به شما رسیده است؟
این شکل از عزاداری به‌صورت تاریخ شفاهی و سینه به سینه به مردم منتقل شده است اما ظاهرا این سبک اول از منطقه بحرین به کشورمان آمده و پس از دوره صفویه در کشورمان شکل گرفته و به‌تدریج بعد از پشت سر گذاشتن دوره تکاملی خود، به آنچه امروز در عزاداری‌های خوزستان و بوشهر می‌بینیم، رسیده است. به عنوان مثال اگر امروز به این شکل از عزاداری نگاه کنید، تفاوت‌های عمده‌ای را در نوع حرکت‌ها، شعرها و گویش‌ها می‌توانیم ببینیم.
 
چطور می‌توانیم نسل‌های امروز را با این شکل عزاداری که ریشه در فرهنگ بومی آن منطقه دارد، آشنا کنیم؟
این نوع و سبک عزاداری به‌قدری گیرایی و جذابیت دارد که به شکل ناخودآگاه از درون خانواده‌ها از بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها نسل به نسل منتقل می‌شود. اگر کسی برای اولین‌بار در دایره عزاداری بوشهر قرار بگیرد، برایش خیلی جذاب است که بداند این مردم قبل از برپایی مراسم چقدر با هم تمرین کردند؛ درصورتی که هیچ تمرینی در کار نیست و این حرکات منظم جزئی از فرهنگ زندگی، رفتار‌، کردار و تلاش مردم است. به همین دلیل این نوع عزاداری به نوزادانی که در گهواره هستند تا کودکان بزرگ‌تر و نوجوان به شکل ناخودآگاه به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود و می‌توانم به‌طور قاطع بگویم تا انتقال این فرهنگ تا ۱۰۰ سال دیگر به نسل‌های آینده تضمین شده است. 
 
فکر می‌کنید برای حفظ این فرهنگ عزاداری چه کارهایی می‌توانیم انجام دهیم؟
با توجه به گرایش‌ها، عشق و علاقه مردم به امام حسین‌(ع) و حرکت ماندگار ایشان در تاریخ کربلا، باید برای حفظ فرهنگ این عزاداری سنتی تلاش کنیم، چون بعضی اوقات تلاش‌هایی برای آمیخته شدن این شکل از عزاداری با موسیقی‌های روز پاپ صورت می‌گیرد که معتقدم این حرکت‌ها نمی‌تواند تأثیری روی ماندگاری فرهنگ عزاداری بوشهر بگذارد و ممکن است کمی حرکت را کُند کند اما موجب ایستایی نخواهد شد. تلاش ما بیشتر باید در جهت ترویج این فرهنگ عزاداری باشد تا به نسل‌های بعدی منتقل و ماندگاری‌اش تضمین شود.