احیای میدان امام علی (ع)؛ بزرگترین تجربه شهر اصفهان در حوزه بازآفرینی

جام جم آنلاین اصفهان؛ حسین جعفری با بیان اینکه اصفهان در دوره‌ای از تاریخ جزو هفت شهر مهم تاریخی دنیا بوده است، اظهار کرد: در اوج شکوفایی شهرهای تاریخی، اصفهان از جایگاه با عظمتی برخوردار بوده است اما در دوره‌های بعدی این جایگاه تنزل پیدا کرد؛ این شهر در دوره سلجوقیان پایتخت ایران بود و میدان سلجوقیان یا عتیق در این دوره شکل گرفت و در دوره صفویان نیز با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، میدان نقش جهان پدید آمد.

وی با بیان اینکه شهر اصفهان در قرون اولیه اسلامی از دو قسمت جی و یهودیه تشکیل می‌شده است، افزود: ایجاد یک میدان عمومی در یهودیه به تقلید از میدان شهر جی به عنوان مرکزی برای مبادلات بازرگانی خود عامل ایجاد رونق اقتصادی شد، در حدود سال ۱۵۶ هجری قمری در جوار میدان موجود و در نقطه جمعیتی یهودیه مسجدی روی آتشکده قدیمی برپا شد.‌

مدیرعامل اسبق سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان و دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح کرد: این میدان که در دوره سلجوقیان پدید آمده بود از رونق بیشتری برخوردار شد تا جایی که دروازه‌های شهر به میدان ختم شد و کاخ‌های سلطنتی ملکشاه سلجوقی نیز در کنار آن قرار گرفت، با روی کار آمدن سلسله صفویه و ساخت میدانی جدید، با کارکردهایی نوین و باشکوه میدان نقش جهان، رفته رفته از اهمیت میدان قدیم کاسته شد.

جعفری با بیان اینکه محور تاریخی و فرهنگی اصفهان، اساس استخوان‌بندی این شهر بوده و در تمام دوره‌های تاریخی به عنوان ستون فقرات ساختار کالبدی، اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شده است، گفت: این محور ۲۳ کیلومتر است که از میدان قدس آغاز و با در برگیری میدان امام علی (ع) و بازار بزرگ و از دروازه اشرف به سمت دولتخانه صفویه تا چهارباغ عباسی امتداد داشته و در نهایت سی و سه پل، باغ‌های هزار جریب و قلعه شاه دژ بر فراز کوه صفه را شامل می‌شده است.

وی ادامه داد: ۱۱ محور تاریخی در جوار محور اصلی است که بیشتر مساجد، بازارها، کاروانسراها، حمام‌ها و ۴۰۰ اثر تاریخی ثبت شده ملی و چهار اثر ثبت شده جهانی را شامل می‌شود.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به عناصر اصلی استخوان‌بندی این محور تاریخی و فرهنگی تصریح کرد: بازار به عنوان محور اصلی و عامل اتصال دهنده محدوده به یکدیگر، عناصر مذهبی، بناهای عمومی مانند مدارس، حمام و کاروانسراها، معابر مانند محور جماله، محور جوباره، کمرزرین، محور دردشت، محور خواجه نظام الملک و محوطه‌های مسکونی از عناصر اصلی استخوان‌بندی این محور است.

وی با بیان اینکه بیش از ۱۷۰ محله تاریخی در شهر اصفهان وجود دارد، گفت: مجموعه میدان کهنه و مسجد جامع عتیق یکی از مهمترین قطعات و گره آغازین این محور است که به لحاظ کم‌توجهی به آن در دوره‌های اخیر، دارای بیشترین نارسایی به خصوص به لحاظ اجتماعی و فضایی بوده و سازماندهی آن به عنوان یکی از اصلی‌ترین عناصر تاریخی اصفهان امری اجتناب ناپذیر است.

مراحل احیای میدان امام علی (ع)

جعفری با بیان اینکه وسعت محدوده محور تاریخی و فرهنگی معادل ۴۵.۳۲ هکتار است که حدود سه درصد (۱۲۰۰ هکتار) سطح کل منطقه سه است، افزود: دوره‌های قبل از اسلام، اوایل اسلام، دوره عباسیان و دوره دیلمیان میدان عتیق شکل می‌گیرد و در دوره سلجوقیان این میدان به عنوان یک دولتخانه و مجموعه مسجد جامع و کاخ‌های سلجوقی تکمیل می‌شود.

وی ادامه داد: در دوره‌های بعد به تدریج از میدان عتیق کاسته می‌شود به طوری که در دوره صفویان برخی مشاغل نازل در میدان مستقر می‌شود، اما در دوره قاجار میدان به طور کامل از ساخت‌وسازهای بدون برنامه کارکرد میدان از دست می‌رود.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح کرد: در دوره پهلوی اول (۱۳۱۰) اولین خیابان شمالی _ جنوبی اصفهان حدفاصل خیابان نشاط و علامه مجلسی میدان بریده می‌شود و در دوره پهلوی دوم خیابان شرقی – غربی (ولی‌عصر (عج) به عبدالرزاق) میدان را به دو تکه پاره می‌کند و هیچ اثری از میدان به عنوان فضای شهری باقی نمی‌ماند؛ در واقع در دوره قاجار فضای میدان و بسیاری از عناصر بازار با هرج و مرج‌های زیادی که وجود داشت از بین می‌رود.

وی خاطرنشان کرد: در مجاورت محل میدان قدیم، میدان جدیدی به همان نام (میدان کهنه) ایجاد شد که سبزه میدان فعلی است، چند سال پس از آن نیز با احداث محور شمالی جنوبی هاتف، این گسستگی بافت در محل میدان قدیم تشدید شد.

جعفری اظهار کرد: در دوره‌های مختلف میدان کهنه مورد تعرض واقع شده و تا حدود زیادی فضاها تصرف شده است، در واقع می‌توان گفت آنچنان اثری از میدان باقی نمانده بود و میدان وضعیت ناهنجاری از وضعیت اجتماعی و اقتصادی داشت؛ نبود دسترسی مناسب با حجم فعالیت‌های جدید تجاری و فضاهای مرتبط به آن، این محدوده را به یک فضای بسته و گره خورده تبدیل کرد؛ بناهای مسکونی که در این محدوده قرار دارد، اغلب از لحاظ ابنیه‌ای کیفیت مطلوبی ندارد؛ از لحاظ اجتماعی نیز بخش زیادی از ساکنان این محدوده اقشار کم درآمد و غیربومی هستند در همین راستا احیای میدان امام علی (ع) در دستور کار قرار گرفت.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به مراحل احیای میدان امام علی (ع) گفت: مراحل احیای این میدان شامل احیا و بازسازی میدان قدیم و راه‌های ارتباطی و مسیرهای تاریخی اطراف آن، به نظم درآوردن هرج و مرج و آشفتگی که در طول تاریخ و بر اثر عوامل مختلف در این منطقه به وجود آمده است؛ طراحی زیرگذرهایی در امتداد همان خیابان‌ها تا در سطح و میدانی کاملاً پیاده است که به صورت آرام به دور از آلودگی‌های ناشی از عبور وسایل نقلیه به‌وجود آمد.

وی با بیان اینکه ایده نوسازی میدان در دوره پهلوی نیز مطرح بود اما بعد از انقلاب، مرحوم میرمیران و کازرونی افرادی بودند که این ایده را مطرح کردند و این دو نفر نقش اصلی را در بازآفرینی ایفا می‌کنند، افزود: بر همین اساس قرار بر این بود که کاوش‌های باستان شناسی صورت گیرد تا این موضوع بهتر به نتیجه برسد. با توجه به اینکه مستندات زیادی وجود نداشت و احتمال می‌رفت، شهری زیرزمینی در این محدوده وجود داشته باشد، کار سختی از دهه ۶۰ برای ایجاد همدلی بین دستگاه‌ها و سازمان‌های متولی و ساکنان شروع شد؛ حدود یک دهه شناسایی این وضعیت به طول انجامید و روش‌های مداخله مورد بررسی قرار گرفت.

اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی شهروندان در قلب شهر اصفهان

جعفری با اشاره به اهداف کلان احیای میدان امام علی (ع) تصریح کرد: تقویت نقش تاریخی، فرهنگی و گردشگری در محدوده شهر اصفهان، اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی شهروندان، افزایش کارایی و بهره‌وری از زمین از جمله اهداف کلان احیای این میدان است.

وی خاطرنشان کرد: پالایش عملکردی محدوده از فعالیت‌های مزاحم و آلاینده، تضمین حقوق شهروندی و شهرنشینی، ارتقای بستر فرهنگی و کیفیت محیطی، برقراری تعادل میان نقش فعالیتی و نقش سکونتی، افزایش ایمنی و امنیت، روان‌سازی ترافیکی و حرکتی، نگهداری و حفاظت از بافت تاریخی، تقویت استخوان‌بندی محور تاریخی _ فرهنگی شهر اصفهان، تضمین پایداری و ماندگاری محدوده با اتکا به شاخص‌های توسعه پایدار، بازگردانی سرزندگی و پیوستگی به کانون‌های تاریخی و تقویت سکونت پایدار از جمله اهداف خرد احیای میدان امام علی (ع) است.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان اظهار کرد: به‌منظور احیای میدان امام علی (ع) نیاز به دریافت مصوبات قانونی داشتیم که به همین منظور این پروژه در سال ۷۵ در طرح تفصیلی اصفهان مصوب شد، سپس در سال ۸۲ نیز طرح در کمیسیون ماده ۵ استان، در سال ۸۵ در شورای فنی میراث فرهنگی کشور و در سال ۸۷ در شورای فنی میراث فرهنگی استان اصفهان به تصویب رسید.

وی با بیان اینکه نقشه مصوب میراث فرهنگی استان اصفهان ملاک عمل قرار گرفت، گفت: مطالعات باستان‌شناسی حدود دو سال از سوی تیمی از کارشناسان استان و کشور با نظارت میراث فرهنگی و پرداخت هزینه‌ها از سوی شهرداری اصفهان طی یک مرحله انجام شد اما با توجه به اینکه کافی نبود، مرحله دوم آغاز شد که مرحوم آذرنوش، رئیس باستان شناسی کشور در این پروژه حضور داشتند.

جعفری با اشاره به عملیات کاوش و گمانه‌زنی‌ها افزود: انجام عملیات کاوش و گمانه‌زنی در محوطه جلوخان (۱۳۸۴)، محوطه میدان ذغال (۱۳۸۴)، میدان قیام – میدان قبلی (۱۳۸۴)، محوطه کمرزرین (۱۳۸۴)، بازار هارونیه مشرف به میدان ذغال، بازار احیاشده هارونیه، جلوخان مسجد جامع، جهت تغییر مسیر کانال‌های فاضلاب از مدرسه کاسه‌گران به بازار ریسمان، انجام عملیات کاوش و گمانه زنی بازار غاز و انجام عملیات کاوش و گمانه‌زنی محله ابواسحاقیه از جمله کاوش‌های انجام شده در میدان امام علی (ع) است.

وی تصریح کرد: بسیاری از اشیا در اختیار میراث فرهنگی است، طی کاوش آبراهه‌ها و قنوات و عصارخانه ها کشف و قرار شد در موزه‌ای در این محدوده قرار گیرد، بنابراین نگرانی بعضی مراجع ذی‌صلاح در خصوص اینکه ممکن است شهری در این بخش وجود داشته باشد، با دو سال عملیات باستان‌شناسی و در ۲۰ نقطه منتفی شد.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان خاطرنشان کرد: بازگرداندن جایگاه رفیع و دیرینه مسجد جامع و محدوده تاریخی و رفع معضل ترافیکی محدوده این میدان دارای اهمیت بسیار بوده و طرح میدان غیرهمسطح امام علی (ع) و احداث زیرگذرهای آن به عنوان بخش اساسی احیای میدان تاریخی و بازیابی هویت اصیل شهر، یکی از دستاورهای مهم حمل و نقل و ترافیک در استراتژی کلان حمل و نقل و ترافیک در شهر اصفهان به شمار می‌رود.

عناصر اصلی طرح احیای میدان امام علی (ع)

وی با اشاره به عناصر اصلی طرح احیای میدان امام علی (ع) گفت: مجموعه میدان اصلی، جلوخان مسجد جامع، مجموعه زیرگذرها و فضاهای چندمنظوره زیر میدان و فضای چندمنظوره علامه مجلسی و پارکینگ، پروژه‌های پیرامون میدان، موزه امام علی (ع) _ احیا و مرمت سرای حکیمیه، دانشگاه علوم و حدیث و معارف قرآن کریم، پروژه‌های مرمتی و پروژه‌های خدمات عمومی محدوده طرح از عناصر اصلی طرح احیای میدان امام علی (ع) به شمار می‌رود.

جعفری افزود: با اجرای پروژه‌های پیرامون میدان حدود ۱۰۰ میلیارد تومان اوراق مشارکت در سال ۹۰ به فروش رسید و با مشارکت مردم این پروژه‌ها اجرا شد.

وی با بیان اینکه در دهه ۴۰ شهرداری اصفهان برای بازگشایی خیابان مغازه‌های بازار را خریداری و بازار به دو نیم تقسیم و بازار بزرگ اصفهان دو تکه می‌شود، ادامه داد: در جریان طرح احیای میدان امام علی (ع) در بدنه غربی شامل پلان‌های A1,A3,A4، به طور مجدد شهرداری بازار را در ضلع شمال و جنوب خیابان عبدالرزاق به هم متصل می‌کند، در این راستا توانستیم یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده کشور را در اصفهان پس از ۴۰ سال احیا کنیم.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به اینکه اگر بخواهیم پروژه‌هایی در این ابعاد یا کوچک‌تر را اجرایی کنیم، به زمینه‌سازی قبل از اجرا نیاز دارد، گفت: باید اعتقاد در درون شهرداری و مسئولان شهری باشد، چراکه در بافت‌های تاریخی حساسیت‌های زیادی وجود دارد و هر کجا کلنگی به زمین زده شود، آثار و تبعات جبران ناپذیری دارد بنابراین هماهنگی این موضوع از سوی شهرداری ضروری است تا دستگاه‌های مختلف همراهی کنند.

جعفری افزود: با توجه به اینکه برای پروژه احیای میدان امام علی (ع) که یک طرح فراملی بود، هماهنگی‌های درون استان، کشوری و خارج از کشور (یونسکو) صورت گرفت و افراد زیادی از سراسر کشور از طرح بازدید کردند به‌طوری که توانستیم همکاری ۳۰ سازمان و نهاد را به این طرح جلب کنیم.

وی ادامه داد: معتمدان محلی بسیار در این خصوص نقش داشتند؛ فراخوانی به این منظور از سوی معاونت فرهنگی شهرداری و شهرداری منطقه اعلام شد تا همه افرادی که در این طرح نقش داشتند، در خصوص طرح توجیه شوند. بسیاری از مسئولان شهرداری در مساجد شهر حضور می‌یافتند و در مورد طرح به مردم توضیح می‌دادند.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با بیان اینکه ترافیک چنین طرحی در کل شهر تأثیرگذار بود و از همین رو یک شهر برای اجرا بسیج شدند، گفت: همچنین تأمین اعتبار این پروژه کار دشواری بود که شهرداری بخشی را به صورت نقدی و بخشی را غیرنقدی از طریق فروش اوراق مشارکت تأمین کرد.

هاجر مقضی خبرنگار جام جم آنلاین