تقابل دو سرمایه اجتماعی در جامعه ایرانی

جام جم آنلاین اصفهان ؛  مرتضی کریمی، با اشاره به اینکه سیاست‌گذاران وظیفه دارند شرایط افزایش سرمایه اجتماعی را تسهیل کند، اظهار کرد: با این وجود می‌توان گفت در بیشتر موارد برعکس عمل شده و محدودیت‌هایی برای توسعه سرمایه اجتماعی ایجاد شده است که این مسئله باعث شده یک سرمایه اجتماعی متفاوتی در مقابل آنچه سیاست‌گذاران می‌خواهد شکل بگیرد.

وی با اشاره به اینکه سرمایه اجتماعی جدیدی در طول سال‌های گذشته در جامعه ایران شکل ‌گرفته و در حال تقویت شدن است، گفت: مردم دنبال سرمایه جدیدی برای تغییر تعریف رایج و رسمی از سرمایه اجتماعی هستند که بر آن اصرار دارند و متأسفانه از هر دو طرف شاهد رفتارهای واکنشی برای دفاع از تعاریف خودشان هستیم، درواقع دو نوع سرمایه اجتماعی در ایران در حال تقابل با یکدیگر است.

این جامعه‌شناس با بیان اینکه تعریف مشخصی از سرمایه اجتماعی وجود ندارد، تصریح کرد: متفکران تعاریف مختلفی از سرمایه اجتماعی دارند. تأکید من بیشتر مبتنی بر تعریف «پیر بوردیو» است. او اعتقاد دارد انواع سرمایه‌ها در جامعه وجود دارد؛ ازجمله سرمایه مادی، جسمی و اجتماعی. سرمایه مادی کمک می‌کند هر فرد امکانات مادی و رفاه به دست آورد، سرمایه بدنی به حفظ سلامت فرد کمک می‌کند، سرمایه اجتماعی که مبتنی بر روابط اجتماعی است نیز کمک می‌کند افراد راحت‌تر و بهتر به منافع خود دسترسی پیدا کنند، یعنی همان‌طور که گفته می‌شود پول، پول می‌آورد، سرمایه اجتماعی نیز ارزش‌های اجتماعی بیشتری برای فرد ایجاد می‌کند.

وی ادامه داد: همان‌طور که عواملی باعث تشدید یا محدودیت سرمایه مادی و جسمی می‌شود، عواملی نیز وجود دارد که تعیین می‌کند افراد از چه سرمایه اجتماعی برخوردار باشند، چه ظرفیت‌هایی و چه آینده اجتماعی در انتظار آن‌ها باشد. همان‌طور که در مورد مسائل مادی نیز این‌گونه است، یعنی وقتی در خانواده ثروتمند به دنیا می‌آیید، شانس بیشتری دارید که در آینده فردی ثروتمند باشید، سرمایه اجتماعی نیز همین‌طور است و آینده شما به طبقه، جنسیت، نژاد، محل سکونت و ... بستگی دارد.

کریمی با بیان اینکه اگر بخواهیم در یک جمله سرمایه اجتماعی را تعریف کنیم باید بگوییم سرمایه اجتماعی چیزی است که با عضویت در یک گروه به آن دسترسی پیدا می‌کنید، افزود: این عضویت کمک می‌کند مسائل و مشکلات را حل کنید، کیفیت زندگی را بهبود بخشید، اهداف مشترک داشته باشید، احساس تعلق به افرادی داشته باشید و ... به‌طور خلاصه در یک گروه عضو شده، روابط متقابل و احساس اطمینان و امنیت داشته باشید. درواقع با اینکه سرمایه اجتماعی یک چیز فردی است، اما با عضویت در یک گروه به دست می‌آید.

این جامعه‌شناس و انسان‌شناس به ویژگی‌های مهم سرمایه اجتماعی اشاره و تصریح کرد: با سرمایه اجتماعی بیشتر، احساس اعتماد و امنیت بیشتر، روابط اجتماعی متقابل پویاتر و همکاری و کنشگری بیشتر وجود دارد. با افزایش سرمایه اجتماعی نوعی انباشت صورت می‌گیرد و فرد احساس می‌کند دیگران بیشتر او را می‌فهمند، و هویت مشترکی با گروه‌هایی خاص دارد، همچنین هنجارها و ارزش‌های مشترکی با اعضای آن گروه‌ها دارد که بر اساس آن می‌تواند منافعش را تأمین کند. اما وقتی سرمایه اجتماعی کمتری وجود دارد این انباشت وجود ندارد، فرد در گروه خاصی عضو نیست و احساس تنهایی می‌کند.

سرمایه اجتماعی بیشتر و چشم‌انداز روشن به آینده

 کریمی ادامه داد: وقتی سرمایه اجتماعی بیشتر است فرد چشم‌انداز روشنی نسبت به آینده دارد، احساس قدرت می‌کند که می‌تواند تغییری در زندگی خود و اطرافیان ایجاد کند، درحالی‌که با سرمایه اجتماعی کم، فرد ناامید است و احساس ضعف و خلع ید می‌کند. با سرمایه اجتماعی بیشتر فرد احساس می‌کند از حمایت اجتماعی بالاتری برخوردار است، احساس تعلق در یک شبکه اجتماعی دارد. مجموع این‌ها باعث احساس سلامت روانی و جسمی و پیشرفت فرد می‌شود و می‌تواند در رفاه نسبی زندگی کند، اما وقتی سرمایه اجتماعی پایین باشد، شرایط به لحاظ جسمی و روحی بیماری‌زا است و فرد احساس فقر مادی و معنوی می‌کند.

کریمی سرمایه اجتماعی بالا را زمینه‌ساز قدرت مانور بیشتر در شرایط و موقعیت‌های مختلف دانست و افزود: درست مثل وقتی‌که پول زیادی دارید و می‌توانید خانه دلخواه خود را بخرید، وقتی منابع محدودی دارید دنبال چیزی هستید که متناسب با بودجه شما باشد. در سرمایه اجتماعی هم همین‌طور است، یعنی وقتی سرمایه پایینی دارید فرصت درنگ و صبوری ندارید و مجبور هستید به اولین راه‌حل‌ها مراجعه کنید.

وقتی سرمایه صبوری تمام می‌شود

وی با بیان اینکه گاهی افراد به این نتیجه می‌رسند که تنها راه مشارکت اجتماعی و رسیدن به سرمایه اجتماعی بیشتر استفاده از خشونت است، توضیح داد: در این شرایط افرادی هم توصیه به صبوری و تأمل می‌کنند که عموماً از دو دسته‌اند؛ برخی از افراد از قشر تحصیلکرده یا روشنفکران و یا جریان‌های اصولگرایی. این افراد مردم را از خشونت عمومی منع و به صبوری بیشتر دعوت می‌کنند، اما صبوری هم یک سرمایه اجتماعی است.

این جامعه‌شناس و انسان‌شناس با اعتقاد بر اینکه صبوری و تحمل مستلزم این است که افراد سرمایه‌هایی داشته باشند که بر مبنای آن‌ها تأمل کنند، گفت: به‌عنوان مثال وقتی کسی بی‌خانمان است در یک طوفان زیر اولین سقفی که پیدا می‌کند، پناه می‌گیرد. اما وقتی سرمایه و امکان‌های بیشتری دارد می‌تواند برای داشتن مکانی بهتر صبر کند. در سرمایه اجتماعی هم همین‌طور است و صبوری برای بهتر شدن شرایط مستلزم داشتن سرمایه اجتماعی بالاست که یکی از خصوصیات آن داشتن چشم‌انداز مثبت به آینده و اعتماد و احساس امنیت جانی و شغلی و ... است. درحالی‌که رفتارهای رسمی باعث شده همه این‌ها از بین برود و افراد احساس امنیت، امید، حمایت، تعلق، مشارکت و تأثیرگذاری نمی‌کنند.

وی با اشاره به اینکه سیاست‌گذاران با انحصاری کردن منابع سرمایه اجتماعی باعث شده افراد عادی و اکثریت جامعه از دسترسی به این منابع و سرمایه‌ها دستشان کوتاه باشد، اظهار کرد: سیاست‌گذاران شرایطی ایجاد نکرده که افراد احساس کنند در قدرت دخیل هستند. یک روز رفتن پای صندوق رأی -با در نظر گرفتن همه شرایط برای یک انتخابات آزاد- به نظر من لزوماً احساس شراکت در قدرت نمی‌دهد، بلکه شراکت در قدرت از طریق عضویت در احزاب سیاسی، سندیکاها و انجمن‌های مختلف و حتی عضو شدن در برخی باشگاه‌ها و گروه‌هایی که هدف و منافع مشترک دارند محقق می‌شود، نه اینکه افراد فقط پای صندوق رأی بروند و احساس کنند در قدرت تأثیرگذار هستند.

هاجر مقضی خبرنگار جام جم آنلاین