بحران‌گرسنگی، محصول «فرسایش‌خاک»

با توجه به جدی بودن مشکلات فرسایش خاک و ضرورت بهبود حاصلخیزی آن و همچنین توجه به کشاورزی پایدار، بیشتر کشور‌های جهان و کمک‌کنندگان بین‌المللی برنامه‌هایی مانند برنامه گسترده حفاظت آب و خاک و کشاورزی پایدار را آغاز کرده‌اند. با این حال هنوز در ایران برنامه مشخصی برای حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن ارائه نشده و نه فقط آمار‌های قبلی بهبود نیافته‌اند بلکه با ادامه روند کنونی امنیت غذایی نیز در آینده به خطر می‌افتد.

فرسایش خاک، اتفاقی که تمام دنیا با آن دست به گریبان است و می‌تواند زراعت و امنیت غذایی را به چالش بکشد، اما مشکل اینجاست که این پدیده در ایران هفت برابر میانگین جهانی بوده‌است. هر چند با آبخیزداری می‌توان سد بزرگی در مقابل فرسایش خاک ساخت و حتی رهبر معظم انقلاب هم روی این موضوع تاکید و سفارش داشته‌اند، اما برخی کوتاهی‌ها موجب شده همچنان در استان‌های مختلف کشور شاهد از بین رفتن خاک باشیم. به نحوی که حالا مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان اعلام کرده فرسایش خاک در برخی مناطق استان دو برابر میانگین کشور و به عبارتی ۱۴برابر میانگین جهانی است.

ایجاد سیلاب با تشدید فرسایش

لرستان مشتی است از خروار؛ از جمله استان‌های ایران که درعرصه‌های مختلف دارای ظرفیت‌های زیادی است. آن‌ها که به این منطقه سر زده‌اند، خوب می‌دانند بهشت کوچکی را از نزدیک دیده‌اند. این استان در زمینه کشاورزی و دامداری تولیدات زیادی دارد که حالا به دلیل فرسایش خاک، فرونشست، زمین لغزش، خشکسالی، کمبود آب و افت آب چاه‌های عمیق هر روز اخبار ناگواری در مورد از بین رفتن زمین‌های رزاعی و کاهش محصولات کشاورزی به گوش می‌رسد. ۷۰ درصد کل مساحت لرستان مربوط به مناطق کوهستانی و شیبدار و حدود ۳۰ درصد آن مربوط به مناطق کم شیب و دشت‌هاست.

تقریبا بخش وسیعی از عرصه‌های حوضه‌های آبخیز، سیل‌خیز است و این عرصه‌ها در تولید روان‌آب‌های سطحی نقش مهمی دارند، طوری که سالانه بیش از شش میلیون متر مکعب روان‌آب تولید می‌شود که در تشدید فرسایش و ایجاد سیلاب‌های مخرب موثر است. اگر بخواهیم کمی شفاف به مسأله نگاه کنیم باید گفت، متاســفانه در بین وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و افراد در ارتباط با تخریب محیط‌زیست و منابع آب، گوی سبقت ربوده شده‌است، درحالی که باید این روند متوقف شود چه بسا با اجرای این مهم خاک احیا شود و فرسایش خاک کاهش پیدا کند و در دراز مدت، این روند کم کم جبران شود.

با توجه به رویکردی که بین مسئولان وجود دارد، عوامل فرسایش خاک در حال تشدید است و متاسفانه با فشاری که نسبت به منابع آب و خاک وجود دارد، فرسایش خاک در کنار کمبود بارش‌ها شدت یافته است. مبارزه با فرسایش خاک می‌تواند از اقداماتی آغاز شود که بتوان از طریق آن از میزان تلفات بیشتر خاک از حد معین و استاندارد جلوگیری کند تا امکان بهره‌برداری از زمین به مدت طولانی را فراهم شود. در این میان، استفاده از سیستم‌های مکانیزه، تغییر سیستم آبیاری و… باعث کاهش فرسایش خاک می‌شود.

لرستان ۱۴برابر میانگین جهانی

اهمیت فرسایش خاک در دنیا به گونه‌ای است که پنجم دسامبر هرســال به عنوان روز جهانی فرسایش خاک نامگذاری شده است.

مدت‌هاست عمده چالش مهم کره زمین بحث افزایش فرســایش خاک اســت چرا که تداوم این مسأله و عدم حفاظت از خاک زمین‌های موجود، به بحران گرسنگی دامن می‌زند و تمام جهان را فرا می‌گیرد. چه‌بســا با توجه به فرســایش خاک در ایران بحران‌های اقتصادی بیشتر از این ناحیه ایجاد شود. به طور مثال محصولات کشاورزی کشت نمی‌شود یا اراضی کشاورزی تغییر کاربری پیدا می‌کنند و شهرک‌های صنعتی و ویلاسازی نمود بیشتری دارند. چند سالی می‌شود که کمبود مواد غذایی، نبود نهاده‌های دامی، کشــتار دام زودتر از موعد و… افزایش یافته و همه این‌ها به بحران آب، خاک و فرسایش خاک در کشور بازمی‌گردد. «در سال ۱۴۰۱ مبلغ ۱۱۱۰ میلیارد ریال اعتبار ملی و استانی برای اجرای عملیات آبخیزداری در سطح استان مصوب شده است.»

این‌ها بخشی از حرف‌های مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان است که با بیان این‌که فرسایش خاک در برخی مناطق لرستان دو‌برابر میانگین کشور است، بر لزوم اجرای طرح‌های آبخیزداری در این استان تاکید کرده و به «جام‌جم» می‌گوید: «امسال طرح‌های آبخیزداری در ۱۱ شهرستان استان اجرایی می‌شود. پروژه‌های آبخیزداری در قالب عملیات‌های مکانیکی، بیولوژیکی و بیومکانیکی صورت می‌گیرد که این پروژه‌ها می‌تواند نقش مهم و تأثیرگذاری در کنترل فرسایش خاک، ذخیره نزولات آسمانی، تقویت آب‌های سطحی و زیرزمینی، کنترل سیلاب‌ها و روان‌آب‌ها، مقابله با خشکسالی و… داشته باشد.»

شیرزاد نجفی، سفارش مقام معظم رهبری که فرمودند اگر بخواهیم بحران آب و خاک کشور را حل کنیم باید به مسأله آبخیزداری توجه کنیم را مهم برشمرده و تصریح می‌کند: «امروز هیچ پروژه‌ای به اندازه پروژه‌های آبخیزداری برای استان در اولویت نیست، زیرا تغییر اقلیم و گرم‌شدن کره زمین و کمبود آب در آینده یکی از چالش‌های اساسی استان است. هم‌اکنون فرسایش خاک در کشور به ۱۷ تن در هکتار نزدیک شده که در لرستان به علت کوهستانی‌بودن، توپوگرافی، شیب بالای استان و سازند‌های حساس به فرسایش، در برخی نقاط استان مانند کوهدشت و پلدختر فرسایش خاک دو برابر میانگین کشوری گزارش شده است.»

این مسئول، فرسایش خاک، فرونشست، زمین‌لغزش، خشکسالی کمبود آب و افت آب چاه‌های عمیق در لرستان را در حال گسترش عنوان کرده و می‌گوید: «با اجرای عملیات آبخیزداری در هر هکتار، ۵۳۰متر مکعب آب در مناطق استان ذخیره و بین دو تا ۹ تن در هکتار کنترل فرسایش خاک را خواهیم داشت که سوای این، افزایش تولید علوفه، ۴۲ تن «ترسیب کربن» در هر هکتار، کاهش سیل و… از دیگر مزیت‌های اجرایی عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری است.»

تغییر کاربری، مهم‌ترین عامل انسانی

میانگین سالیانه فرسایش خاک در جهان ۲/۲ تن در هکتار است. این در حالی است که در ایران متوسط سالیانه فرسایش خاک در ایران با توجه به بررسی‌های اخیر حدود ۱۶ تن در هکتار است و این نشان می‌دهد که بیش از هفت برابر میانگین جهانی خاک فرسایش می‌شود. در کمال تاسف باید گفت میزان فرسایش خاک در استان معادل ۲۵ تن در هکتار است.

اوایل امسال رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک با بیان این‌که در بحث فرسایش خاک، فرسایش مجاز و فرسایش قابل تحمل اهمیت ویژه دارد، گفت: «فرسایش خاک و بازتولید آن تحت تاثیر شرایط اقلیم خاص آن منطقه است و از آنجا‌که حدود ۸۰ درصد از کشور در اقلیم خشک واقع شده است همچنین بیش از ۷۰ درصد از سازند‌های زمین‌شناسی که بستر تولید خاک را تشکیل می‌دهند فرسایش‌پذیرند از این‌رو میزان خاک‌زایی در ایران نسبت به نرم جهانی پایین‌تر است به همین دلیل اراضی کشور به‌شدت در معرض فرسایش خاک قرار گرفته است.»

حمیدرضا پیروان درباره دلایل میزان فرسایش خاک در کشور ادامه داد: «شرایط اقلیمی، وضعیت زمین‌شناسی و سنگ بستر خاک به لحاظ طبیعی در بعد فرسایش خاک تاثیر مستقیم می‌گذارد.» این مقام مسئول تغییر کاربری اراضی را مهم‌ترین عامل انسانی در فرسایش خاک دانست و افزود: «تغییر کاربری اراضی تحت عناوین مختلف، چون توسعه مراکز صنعتی، تجاری و شهری و... انجام می‌شود که باعث فرسایش تشدیدی خاک شده است.»

آمایش سرزمین و سوء مدیریت

به گفته کارشناسان در بحث فرسایش خاک، فرسایش مجاز و فرسایش قابل تحمل اهمیت ویژه‌ای دارد. مشکل اصلی به جایی بازمی‌گردد که بدانیم در مدیریت آمایش سرزمین هم ضعف وجود دارد. مدیران و سیاست‌گذاران ملاک و معیار مشخصی برای تبیین و راهبرد در بحث آمایش سرزمین ندارند از این‌رو در این بخش تصمیمات مقطعی گرفته می‌شود و شاهد سرعت در تغییرات کاربری هستیم. بر همین اساس برای ساخت مسکن‌های عمومی اراضی کم‌شیب که عموما اراضی کشاورزی بودند اولویت دارند. به عنوان مثال در نهضت ملی مسکن بیان شده که خاک‌های رده ۱ و ۲ در این طرح مستثنا هستند، اما درست این است که خاک‌های رده ۶ را باید برای اجرای این طرح واگذار کرد. هر چه هست، سال‌ها بی‌محابا و با هدف تولید بیشتر محصولات کشاورزی، آب استحصال‌شده بی آن‌که برنامه جدی برای بازگرداندن آن به چرخه طبیعت و لایه‌های زیرزمینی وجود داشته باشد.

رتبه اول در جهان

هرســاله بیش از ۷۵ میلیارد تن خاک ناشی از عوامل طبیعی و غیرطبیعی دچار فرسایش می‌شود که ۱۷تن آن مربوط به ایران است. حمل، جابه‌جایی، رســوب و تجمع خاک در نقاط دیگر تحت عنوان فرســایش خاک نام برده می‌شود و این پدیده یک فرآیند منفی طبیعی و غیرطبیعی اســت که بیشــتر در مناطق خشک، نیمه‌خشک و سیلاب‌زده بیشتر رخ می‌دهد. به طوری که به موجب فرســایش خاک، زمین حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد و گیاهان حتی رویش نمی‌کنند و محلی که در آن فرسایش خاک ایجاد شده به صحرا و بیابان تبدیل می‌شود. با توجه به ضعف ایران از لحاظ رطوبت هوا، گرم‌بودن و واقع‌شــدن در دشت‌های بیابانی این فرسایش وجود دارد. همچنین عوامل انسانی مزید بر علت شده و گروه‌های فرصت‌طلب اعم از دولتی و غیردولتی به ساخت و ساز، قطع درختان و تغییر کاربری اراضی اقدام می‌کنند که به کمبــود آب در مناطق و بیابان‌زایی منجر می‌شود. از سوی دیگرچرای بی‌رویه دام در دشت‌ها و مراتع کشور، خشکسالی‌ها، توسعه شهر‌ها و سیلاب باعث از بین‌رفتن خاک شده. در کمال تاسف باید گفت فرسایش خاک در ایران در مقایسه با میانگین جهانی آن‌قدر بالا رفته که حالا رتبه اول فرسایش خاک در سطح جهان را به خود اختصاص داده‌ایم و سالانه بخش زیادی از خاک حاصلخیز را به راحتی از دست می‌دهیم.

روزنامه جام جم