انتخاب اشتباهِ گچ در مرمت دو گنبد میدان نقش جهان

جام جم آنلاین اصفهان به نقل از ایسنا ؛ مرتضی مطیفی فرد ضمن انتقاد از مرمت دو گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامعه عباسی می‌گوید: بحث گچ بسیار مهم است، در حالی که در مرمت این دو گنبد اصلاً به این موضوع توجهی نشده است! ما ۲۴ نوع گچ داریم؛ هر گچی یک حکمی دارد، هر گچی یک ماندگاری دارد. یک نوع گچ سولفات مس دارد و ماندگاری آن سال به سال بیشتر می‌شود، نوع دیگر آهک دارد و ۲۰ سال بیشتر دوام ندارد و ریزش می‌کند و وقتی لباس شما به این گچ می‌خورد سفید می‌شود، یک نوع گچ کلر روی دارد، نوع دیگر هم سیلیس دارد و هرکدام از این ٢۴ نوع گچ، مواد و ویژگی‌های متفاوتی دارند؛ اما کسانی که در مرمت پروژه‌های مختلف از جمله دو گنبد مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف‌الله دخالت دارند، اصلاً نمی‌دانند گچ چیست که بخواهند بفهمند این گچ چه موادی و چه قابلیت‌هایی دارد؟! چگونه باید با آب ترکیب شود؟ وقتی با آب ترکیب شد چه می‌شود؟ و اصلاً چرا با آب ترکیب می‌شود؟

او افزود: باور کنید که حتی اساتید، چه سفیدکار و گچ‌کار در سطح کل دنیا اصلاً نمی‌دانند گچی که کار می‌کنند چه نوع گچی است؟! نمی‌دانند که گچ، خوب است؟ بد است؟ ماندگاری آن چطور است؟ استفاده‌اش چیست؟ برای چه‌کاری خوب است؟ برای چه‌کاری بد است؟ همین‌طور کار می‌کنند و می‌روند. وقتی از آن‌ها می‌پرسم «این چه گچیه که استفاده می‌کنید؟» می‌گویند «گچ سمنان»، می‌پرسم «چه گچیه؟» جوابشان این است که «گچش خُب گچیه، زود سفت میشه.» ولی نمی‌دانند که این گچ، آهک دارد!

این پیشکسوت هنر گچ‌بری سنتی توضیح داد: گچ‌های آهکی سریع سفت می‌شوند و آن چیزی هم که سریع سفت می‌شود، سریع جان خودش را از دست می‌دهد. حالت پَشه دارد، پشه صبح به دنیا می‌آید و عصر هم از دنیا می‌رود و تعدادشان هم زیاد است، اما فیل دو سال طول می‌کشد تا به دنیا بیاید و صدسال هم عمر می‌کند. ببینید این دو چقدر با هم تفاوت دارند! اما در خصوص مرمت دو گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی از این جزئیات در مورد گچ‌ها اطلاعی نداشته‌اند.

مطیفی‌فرد ایراد اصلی در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را در انتخاب اشتباه در نوع گچ و نحوه استفاده از آن می‌داند. این هنرمند گفت: اولین مورد این است که آن‌ها نمی‌دانند که در قدیم برای ساختن دو گنبد مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف‌الله و همین‌طور برای نصب کاشی‌های آن‌ها از چه گچی استفاده‌شده است؛ دوم اینکه حتی علت استفاده از گچی که در مرمت اخیر آن‌ها به‌کاربرده‌اند را هم نمی‌دانند؟!

او که کتاب «تکنولوژی گچکاری و گچبری» نیز حاصل تجربه‌هایش در زمینه هنر گچ‌بری سنتی است، ادامه داد: آن‌ها گفته‌اند گچی که در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله استفاده کرده‌اند، گچ سمنان است و فکر کرده‌اند گچ سمنان برای این مرمت، بهترین است! یعنی سفیدیِ گچ سمنان را دیدند و فکر کردند بهتر است، اما نمی‌دانند که گچ سمنان گچ آهکی است یعنی آهک دارد و علاوه بر آن نمک هم دارد. نمک موجود در آن، شوره یعنی سفیدک می‌زند و حتی اگر این شوره را پاک کنند بازهم بالا می‌زند یعنی از درزها بالا می‌زند چون کاشی‌ها معرق است. ضمن اینکه همان‌طور که قبلاً گفتم گچی که آهک دارد سریع سفت شده و سریع از بین می‌رود و ریزش می‌کند به‌طوری‌که اگر لباستان هم به این نوع گچ بخورد سفید می‌شود یعنی عمر کوتاهی دارد.

این هنرمند تصریح کرد: نکته دیگر هم این است که آن‌ها دوغاب نمکی را به‌طور کامل روی گنبد شیخ لطف‌الله کشیده‌اند، یعنی گچی استفاده‌شده که هم نمکی و هم آهکی است و هم کاشی و هم آجر را از بین می‌بَرد یعنی به خوردِ آجر هم می‌رود و آن را از بین می‌بَرد. حالا اگر آجر را بسابند که سابیده‌اند و ساب هم اشتباه است، لایه روی آجر (لعاب آجر) از بین می‌رود یعنی لایه‌ای که قدمت آن را نشان می‌دهد؛ ضمن اینکه وقتی آجر سابیده شود زبر شده و چرک می‌شود و دو حالت یعنی دورنگ نشان می‌دهد. لعاب کاشی هم به همین صورت از بین رفته است.

مطیفی فرد با بیان اینکه یکی از ایرادهای موجود در مرمت گنبد مسجد جامع عباسی نیز نوع گچ مورداستفاده و آگاهی نداشتن درباره آن است، افزود: در مرمت گنبد مسجد جامع عباسی نیز علاوه بر ایرادهای بسیاری که در الگو و طرح وجود دارد، از گچ سمنان نیز برای مرمت استفاده‌شده و مرمتکارِ آن گفته است عمر گچی که استفاده کرده‌اند ۲۰ ساله است که ۱۱ سال از عمرش گذشته است! اما نمی‌دانند چرا عمر کوتاهی دارد و متاسفم که گچی با این عمر را استفاده کرده‌اند! در حالی که این کوتاهی عمر به دلیل آهک موجود در این گچ است و علاوه بر این، گچ آهکی ایرادهای دیگری هم دارد که آن را برای چنین مرمتی نامناسب می‌کند و آن ها را توضیح دادم. انتخاب نوع گچ در این مرمت نیز کاملا اشتباه بود؛ در حالی گچی که در ابتدا برای ساختن هر دو گنبد به کارگرفته گچ سمنان نبوده است. 

او اضافه کرد: بهترین نوع گچ برای مرمت این دو گنبد، گچ سرخ اصفهان بود که هیچ مشکلی برای آن ایجاد نمی‌شود، اما آن‌ها فکر می‌کنند گچ سرخ اصفهان بدترین نوع گچ است! درصورتی‌که میراث جهانی و میراث کل کشور از این نوع گچ استفاده می‌کنند.

این طراح کلیه سبک‌های گچ‌بری سنتی که صدها پروژه در نقاط مختلف ایران و جهان را از خود به یادگار گذاشته است، با بیان اینکه اگر کسی تجربه کافی در خصوص انواع گچ داشته باشد، بدون آزمایش و فقط با نگاه کردن می‌تواند نوع گچی که در ساختن دو گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی استفاده‌شده بود و گچی که در مرمت آن‌ها استفاده شده را تشخیص دهد، گفت: گچی که در ساختن این دو گنبد استفاده‌شده بود سولفات مس داشته و متعلق به اطراف اصفهان یعنی سگزی بوده در حالی که گچ مورد استفاده در مرمت اخیر آن ها از نوع گچ سمنان است! 

او افزود: با توجه به اینکه گچ‌ها انواع و اقسام دارد به این نکته هم باید دقت شود که بعضی از گچ‌ها ۴ مولکول، بعضی ۵ مولکول و بعضی نیز ۶ مولکوله هستند و وقتی می‌خواهند با آب ترکیب شوند آب‌هایی را که ازدست‌داده جذب می‌کنند که در این‌بین، گچ‌های آهکی که سفیدک می‌زنند بیش‌ازحد معمول آب جذب می‌کنند و خیلی رقیق هستند، به‌طوری‌که وقتی به آن نگاه می‌کنید مثل دوغ می‌مانَد و خیلی هم سخت می‌شوند و سریع هم کشته می‌شوند.

مطیفی فرد تأکید کرد: مورد مهم دیگر این است که در ساختن گچ، نسبت ترکیب گچ با آب خیلی مهم است و کار همه‌کسی نیست و استادِ خودش را می‌خواهد، برای همین مرمت این گنبدها به چند استاد نیاز داشت که متأسفانه چنین نکردند.

این هنرمند پیشکسوت گچ‌بری با اشاره به استفاده از روغن بزرک و روغن و کوهان شتر که به ترتیب روی دو گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی استفاده‌شده است، بیان کرد: انتخاب هردو روغن کاملا اشتباه بوده است، هم در گنبد شیخ لطف‌الله و هم در گنبد مسجد جامع عباسی و به اسم مرمت، در حال نابودی میراث تاریخیِ ما هستند. 

هاجر مقضی خبرنگار جام جم آنلاین