استمرار خشکسالی با نادیده‌گرفتن فاضلاب‌ها

بدون شک در چنین شرایطی راهی جز مدیریت منابع آبی نداریم و یکی از بهترین راه‌های مدیریت، تصفیه میلیارد‌ها مترمکعب پساب و فاضلاب خانگی و صنعتی و کشاورزی و بازگرداندن آن‌ها به چرخه مصرف به خصوص در صنعت و کشاورزی است. این رویه در بیشتر کشور‌های جهان عملیاتی شده، اما در کشور ما باوجود دستور صریح برنامه چهارم توسعه، هنوز اجرایی نشده‌است. به عبارتی اجرای آن در بسیاری از استان‌ها سال‌هاست شروع شده، اما هنوز به بهانه نبود و کمبود بودجه به‌نتیجه نرسیده و اگر در گوشه‌ای از چند استان به نتیجه رسیده، جزئی و با بهره‌وری اندک بوده است.

ما در کشورمان قانون، طرح، برنامه و مصوبه کم نداریم؛ تا دلتان بخواهد برای هربخش و حوزه‌ای، حتی برای جزئی‌ترین بخش‌ها هم قانون و مصوبه داریم. اما وقتی پای عمل و اجرا به میان می‌آید، عجیب لنگ می‌زنیم و عقب مانده‌ایم؛ آن‌قدر که یا اصلا سراغ اجرای قوانین نرفته‌ایم، یا اگر رفته‌ایم به آن توکی زده و نصفه نیمه رهایش کرده‌ایم. یکی از این موارد مصوبات و قوانینی است که در برنامه چهارم توسعه درباره صنعت آب به‌ویژه تصفیه پساب‌ها و فاضلاب‌ها و بازچرخانی آن‌ها به مدار مصرف آمده و روی آن تاکید شده‌است. در این خصوص در بخشی از ماده۱۳۴ برنامه چهارم توسعه آمده: «صدور هرگونه مجوز بهره‌برداری از منابع آب سطحی یا زیرزمینی و شبکه توزیع شهری برای مصارف واحد‌های بزرگ تولیدی، صنعتی، دامداری، خدماتی و سایر مصارفی که تولید فاضلاب با حجم زیاد می‌کنند و همچنین استمرار مجوز‌های صادره در گذشته منوط به اجرای تأسیسات جمع‌آوری فاضلاب، تصفیه و دفع بهداشتی پساب است.»

با این همه و در حالی که وارد برنامه هفتم توسعه می‌شویم و از پایان برنامه توسعه چهارم ۱۲سال می‌گذرد، اجرای قانون فوق نه تنها رضایت‌بخش نبوده، بلکه بسیار ناامیدکننده است. این را محمد درویش، دبیر کرسی محیط‌زیست یونسکو به ما می‌گوید و ادامه می‌دهد: ما ۳۳ میلیاردمترمکعب پساب و شیرابه و فاضلاب در کل کشور داریم که فقط کمتر از ۶درصد این میزان تصفیه شده و دوباره در بخش‌های صنعت و آبیاری فضای سبز (و نه آب شرب) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

محمد درویش با بیان این‌که بقیه ۹۴ درصد فاضلاب و پسماند با تمام آلودگی خود وارد آب و خاک این سرزمین می‌شود، می‌گوید: ما درحالی نتوانسته‌ایم فرصت بهره‌وری از حجم بالای فاضلاب و پساب‌ها را به فرصت افزایش منابع آبی خود تبدیل کنیم که این کار فرآیندی معمول در دنیاست و در برخی کشور‌ها گاه تا ۱۸بار فاضلاب‌ها را بازچرخانی کرده و حتی برای مصارف خانگی و بهداشتی و شرب مورد استفاده قرار می‌دهند.

اتریش در اروپا بهترین عملکرد درخصوص تصفیه‌فاضلاب و پساب و استفاده مجدد از آن‌ها را دارد. پس از آن سوئیس و برخی ایالت‌های آمریکا و در آسیا هم بخش‌هایی از کشور‌های کره‌جنوبی، ژاپن و سنگاپور. این‌ها را محمد درویش به ما می‌گوید و ادامه می‌دهد، اما در کشور ما درحالی که دستور صریح برنامه پنجساله چهارم را داریم که بر اساس آن نمایندگان مجلس دولت را موظف کرده‌بودند در سکونتگاه‌های بالای ۲۰۰ هزار نقد حتما تصفیه‌خانه احداث کند، و درحالی که برنامه‌های توسعه چهارم و پنجم و ششم تمام شده، تقریبا هنوز هیچ کاری انجام نشده است. همان اندک کاری که شده در استان‌های اصفهان، تهران، آذربایجان‌شرقی و غربی است و در استان یزد هم اتفاقاتی در شرف وقوع است و در این میان ظاهرا اصفهان بهترین وضعیت را دارد. البته فاضلابی که در این استان‌ها تصفیه می‌شود، فقط به مصرف صنعت و فضای سبز می‌رسد.

در هر روی از قانون توسعه چهارم که دولت را مکلف به احداث تصفیه‌خانه در تمام سکونتگاه‌های بالای ۲۰۰ هزار نفر کرده که بگذریم، انتظار می‌رفت دولت‌های وقت احداث تصفیه‌خانه دست‌کم در استان‌هایی را که با کمبود منابع آبی مواجهند، یا صنایع آب‌بر و آلوده کننده در آن‌ها شکل گرفته یا اکوسیستم بسیار ضعیف و شکننده دارند، جدی بگیرد و آن را به سرانجام برساند، در حالی‌که چنین اتفاقی نیفتاده است. به طور مثال کافی است نگاهی به وضعیت فاضلاب خوزستان بیندازیم؛ استانی که تا همین چند دهه پیش یکی از پرآب‌ترین و سرسبزترین استان‌های کشور بود، اکنون با بحران بی‌آبی مواجه است.

بررسی وضعیت فاضلابی خوزستان حقیقتا نگران‌کننده است؛ به این آمار و ارقام نگاهی بیندازید؛ آنجا که محمدصادق حقیقی‌پور، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خوزستان در سال ۹۷ در نشست شورای حفاظت کیفی رودخانه کارون در محل استانداری می‌گوید: سالانه ۴۵۰ میلیون مترمکعب فاضلاب وارد پیکره آبی این استان می‌شود که از این میزان، ۳۱۰میلیون مترمکعب فاضلاب ورودی به کارون است. یا وقتی در خرداد ۹۸ در گفتگو با خبرگزاری مانا یادآور می‌شود که ۸۰ درصد فاضلاب این شهر بدون تصفیه وارد رود کارون می‌شود. یا وقتی محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، در شورای حفاظت کیفی رودخانه کارون، وضعیت تصفیه فاضلاب ۱۳ بیمارستان را در این استان نامناسب بیان کرده و می‌گوید: از این تعداد، فاضلاب عفونی شش بیمارستان به صورت تصفیه نشده و خام وارد رودخانه‌ها و منابع آبی استان می‌شود؛ و همه این‌ها درحالی است که شرکت آب و فاضلاب خوزستان متعهد شده‌بود تا نیمه نخست سال ۹۸، پنج تصفیه‌خانه فاضلاب را در شهر‌های این استان به بهره‌برداری برساند، در حالی که این طرح‌ها هنوز به اتمام نرسیده‌است.

البته محمدرضا کرمی‌نژاد، مدیرعامل شرکت آب‌و‌فاضلاب خوزستان مرداد امسال هم به ساخت این تصفیه‌خانه‌ها اشاره کرد و گفت: ساخت این تصفیه‌خانه‌ها که در شهر‌های خرمشهر، آبادان، بندرماهشهر و بندر امام خمینی و شادگان و با هدف جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب این شهر‌ها ساخته می‌شود، بیش از ۷۰درصد پیشرفت فیزیکی داشته و در حال حاضر قرارداد ۲۵ ساله شرکت آب و فاضلاب خوزستان و شرکت فولاد شادگان برای استفاده مجدد از پساب تصفیه‌خانه این شهر به امضا رسیده‌است. رئیس هیأت مدیره شرکت آبفای استان اظهار امیدواری کرد با پایان مراحل ساخت تصفیه‌خانه‌های بندر امام، ماهشهر، آبادان و خرمشهر تا پایان سال‌آینده، ۵۰۰ هزار مترمکعب پساب فاضلاب در شبانه‌روز بازچرخانی شده و برای استفاده در اختیار صنعت و کشاورزی قرار داده شود.

در اهواز هم قرار بود دو تصفیه‌خانه بزرگ ساخته شود که تصفیه‌خانه فاضلاب شرق اهواز اردیبهشت امسال به بهره‌برداری رسید و صادق خلیلیان، استاندار خوزستان در آیین بهره‌برداری‌اش گفت که این واحد توانایی تصفیه ۶۰ هزار مترمکعب فاضلاب در طول شبانه‌روز را دارد و خروجی‌اش برای کشاورزی، صنایع و بخشی نیز برای تالاب شادگان مورد استفاده قرار می‌گیرد. به گفته وی، تصفیه‌خانه فاضلاب غرب اهواز نیز تا دو سال آینده تکمیل می‌شود که با بهره‌برداری از آن ۲۰۰ هزار مترمکعب فاضلاب در شبانه‌روز تصفیه خواهدشد. طبق برآورد‌های صورت گرفته و با احتساب شهر اهواز، می‌توان روزانه یک میلیون مترمکعب پساب فاضلاب شهری را در شبانه‌روز بازچرخانی و وارد چرخه صنعت و کشاورزی استان خوزستان کرد.

در ایلام هم که ظاهرا استان کم‌آبی نیست، تصفیه‌خانه‌ای با ۲۰درصد پیشرفت در حال ساخت است تا علاوه بر تصفیه فاضلاب‌های شهر ایلام و کمک به بهبود وضعیت محیط‌زیست، بخشی از نیاز‌های کشاورزی و صنعتی این استان را تامین کند.

سیستان و بلوچستان یکی دیگر از استان‌های خشک و کم‌آب کشورمان است که اگر می‌توانست فاضلاب‌های تولیدی خود از همان منابع اندک آبی را تصفیه و دوباره وارد مدار مصرف کند، یک گام جلو بود. در همین زمینه علیرضا قاسمی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان مهر سال گذشته از پنج طرح در حال اجرای این شرکت در بخش فاضلاب در مرکز استان و شهر‌های زابل، زهک، کنارک و چابهار خبر داد و گفت: این طرح‌ها بالای ۵۰درصد پیشرفت دارند و برای تکمیل همه ۱۹هزارمیلیارد ریال اعتبار نیاز است. بر همین اساس مطالعه طرح‌های فاضلاب شهر‌های ایرانشهر، نیکشهر، راسک، فنوج و سراوان نیز در دستور کار قرار گرفته که با عملیاتی‌شدن آن‌ها و استفاده مجدد از پساب به عنوان جایگزین در بخش‌های صنعت و کشاورزی می‌توان تا حدی کمبود شدید آب در استان را جبران کرد؛ حال آن‌که تخصیص اعتبارات در این بخش بسیار ضعیف است.
قرار است استان خراسان‌جنوبی در شرق کشورمان هم صاحب تصفیه‌خانه فاضلاب شود و این تصفیه‌خانه در بیرجند، مرکز استان ساخته شود. اتفاقا یکی از مصوبات سفر رئیس‌جمهور به خراسان‌جنوبی هم تصویب ۲۵ میلیارد تومان برای توسعه و تکمیل شبکه جمع‌آوری فاضلاب بیرجند به منظور بازچرخانی آب، سالم‌سازی محیط‌زیست، تامین آب جایگزین صنعت و کشاورزی و نیز اشتغال‌زایی بود.

سیستم فاضلاب بوشهر هم مثل سایر شهر‌های کشور تکمیل نشده و این درحالی است که جابر مظفری‌زاده، مدیر محیط‌زیست و کیفیت منابع آب شرکت سهامی آب منطقه‌ای بوشهر در این خصوص در مرداد سال‌۹۸ گفته‌بود: ارزش اقتصادی آب‌های نامتعارف شهر بوشهر بالغ بر ۱۱۰۰میلیارد تومان است که برای استان کم‌آبی مثل بوشهر از طلا هم باارزش‌تر است.

با برآورد‌های این کارشناس، درصورت تکمیل شدن تصفیه‌خانه بوشهر و با توجه به جمعیت و سرانه مصرف بالای آب شرب در شهر بوشهر، بالغ بر ۱۶میلیون متر مکعب پساب منازل خواهیم‌داشت که با استفاده از آن می‌توان حدود ۲۰۰۰تا۳۰۰۰هزار هکتار باغ لیمو کشت کرد که ارزش اقتصادی محصول یک‌سال این باغ‌ها می‌تواند نزدیک به ۸۰۰تا۱۱۰۰میلیارد تومان در سال باشد.

تقریبا وضعیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب همه استان‌های کشور به همین صورت است و نکته قابل توجه در همه آن‌ها اول کندی ساخت و بهره‌برداری و در وهله بعد و در صورت احداث، توانایی تصفیه ضعیف و اندک در مقابل حجم عظیم فاضلاب‌ها و پساب‌هایی است که روزانه درکل کشور تولید می‌شود.

محمد درویش، فعال و کارشناس محیط‌زیست با انتقاد به این رویه به ما می‌گوید: استان‌های شمالی کشور هم به دلیل اکوسیستم حساس و حجم تولید فاضلاب و پساب بسیار بالا، در معرض آسیب جدی قرار دارند و این درحالی است که تصفیه‌خانه بندرانزلی را که فقط ۴۰۰ میلیارد تومان اعتبار لازم داشت، به بهانه نبود بودجه نساخته‌اند، اما سد لاسک با هزار میلیارد تومان اعتبار در بالادست درحال احداث است.

ایران مثل بسیاری از کشور‌های دنیا دچار بی‌آبی و کم‌آبی شدید است و البته از دیگر سو با حجم عظیمی از انواع فاضلاب و پساب صنعتی و غیرصنعتی مواجه است که یکی از عوامل اصلی آلودگی طبیعت و محیط‌زیست هم به شمار می‌روند، درحالی که همین پساب‌ها یک منبع مهم تامین آب در کشور به شمار رفته و می‌توان با جمع‌آوری و تصفیه، آن‌ها را دوباره برای مصارفی، چون آبیاری فضا‌های سبز و جنگل‌ها، کشاورزی، باغداری و صنایع کوچک و بزرگ، به کار گرفت؛ رویه‌ای که از سال ۱۹۲۸ در آریزونای آمریکا شروع شده و روز به روز در نقاط بیشتری از جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی در کشور ما هنوز در اول راه است.