نورافکن به تاریکخانه کودتای انگلیسی

امروز دیگر رسانه‌ها با پژوهش و تحقیق و آرشیو‌های تاریخی می‌توانند چنان تاریخ را به تصویر بکشند که هیچ فاتحی تاکنون نتوانسته. برمی‌گردیم به شب ۲۸ مرداد سال۱۳۳۲ که مردم ایران پیامی از رادیو شنیدند که نخست‌وزیر کشور مصدق خائن است! اما چه شد که یکباره نخست‌وزیری آنچنان مقتدر خائن شد.

 

برای درک این پیام رادیویی به عقب‌تر برمی‌گردیم. به سال۱۳۲۹ و زمانی که دکتر مصدق به نخست‌وزیری رسید و بعد از سال‌ها در اولین گام، صنعت نفت ایران را ملی کرد. اتفاقی که یک جشن ملی برای ایرانیان بود و مصدق را تبدیل به یک چهره ملی و مردمی کرد.

 

البته در این میان نمی‌توان نقش نیرو‌های مذهبی و دکتر حسین فاطمی، وزیر خارجه دولت مصدق را نادیده گرفت. پس از آن بود که دولت‌های انگلستان و آمریکا، استقلال و اتکا به توانمندی ایرانی را تاب نیاوردند و از همان زمان طرح سقوط دولت او را طراحی کردند و در کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ که توسط سازمان سیا و ام‌آی۶ با حمایت شاه و ارتش انجام شد، مصدق برکنار شد. تقی امیرانی، کارگردان مستند کودتای ۵۳ در آستانه کودتای ۲۸مرداد در گفت‌وگویی که با جام‌جم داشت از اسناد و دست‌های پشت پرده‌ای می‌گوید که سرنوشت یک ملت را تا سال‌ها تغییر داد.

چقدر فکر می‌کنید مستندتان با کار‌هایی که تا الان در رابطه با کودتای ۲۸ مرداد ساخته شده متفاوت است و چه نکاتی را از این حادثه تاریخی بازگو کردید که شاید مخاطب تا به امروز نشنیده یا به نوعی کمتر به آن پرداخته شده بود؟

در سال‌های اخیر مستند‌های قابل تامل و خوبی راجع به واقعه کودتای ۲۸ مرداد ساخته شده که هر کدام از زاویه‌ای به این حادثه نگاه می‌کنند و ویژگی‌های خاص خود را دارند. به عنوان کارگردان مستند «کودتای ۵۳» می‌توانم به این سؤال شما این گونه پاسخ دهم که در این مستند ما سعی کردیم اشخاصی را جلوی دوربین بیاوریم که تا به حال هیج جا در مورد این حادثه صحبت نکرده بودند و همچنین از آرشیوی برای تولید این مستند استفاده کردیم که تا به حال دیده نشده بود.

 

به خصوص آرشیو مصاحبه آقای داربیشایر (از افسران سازمان عملیات ویژه بریتانیا طی جنگ جهانی دوم و سپس مامور خاورمیانه) که یکی از اشخاص کلیدی MI ۶ (سازمان اطلاعات و امنیت خارجی بریتانیا) بود و نقش بسیار مهمی در کودتای ۲۸ مرداد داشت. مستند «کودتای ۵۳» به بخشی از کودتای ۲۸ مرداد می‌پردازد که تا به امروز کمتر راجع به آن صحبت شده بود. کودتای ۲۸ مرداد را در سراسر دنیا بیشتر به عنوان کودتایی از جانب آمریکا و سازمان سیا می‌شناسند و کمتر به نقش انگلیس در این اتفاق اشاره می‌کنند. حتی امروز هم که ۶۹ سال از کودتای ۲۸ مرداد می‌گذرد انگلیس نه‌تن‌ها به نقش خود در این کودتا اقرار نکرده بلکه اصل کودتا را هم انکار می‌کند! ما در مستند «کودتای ۵۳» بیشتر به نقش انگلستان در این حادثه پرداختیم.

در مورد مستند «کودتای ۵۳» به سازمان یا نهادی مراجعه کردید که از در اختیار گذاشتن ملزومات شما خودداری کرده باشند؟ به عبارت دیگر در مراجعه به مراکزی برای در اختیار گرفتن آرشیو، برخوردی دیدید که احساس کنید به شما اطمینان لازم را ندارند و به همین دلیل بخشی از آرشیو مورد نظرتان را در اختیار شما نگذاشتند؟

تمام سازمان‌ها، ارگان‌ها و نهاد‌هایی که برای ساخت این مستند به آن‌ها مراجعه کردیم نه تنها با ما همکاری بلکه از آن استقبال هم کردند، اما طبعا برای به دست آوردن بعضی آرشیو‌ها مذاکرات بیشتر و هزینه بیشتری لازم بوده و زمانبر هم بود. از بین این آرشیو‌ها مهم‌ترین آرشیوی که البته بعدا برای ما دردسرساز هم شد، آرشیو مستند «پایان امپراطوری» بود که توسط خود تلویزیون انگلستان ساخته شده بود.

 

این آرشیو بسیار کلیدی بود که در آن مصاحبه داربیشایر پیدا شد. بیش از دو سه سال برای این آرشیو مذاکره داشتیم و زمانی که موفق به دریافت و استفاده آن در مستند «کودتای ۵۳» شدیم به دلیل حساسیتی که روی داربیشایر داشتند از طرف نیرو‌های پنهانی بسیار مورد آزار قرارمان دادند. آن‌ها حتی مخفیانه اجازه استفاده از آرشیو مستند «پایان امپراطوری» را برای ما باطل کردند. مشکلات حقوقی ساختگی برایمان به وجود آوردند که تلاش بسیاری برای رفع این ابطال کردیم. دوباره آرشیو «پایان امپراطوری» را پس گرفتیم و «کودتای ۵۳» را به طور قانونی اکران کردیم.

آیا به اصل بی‌طرفی فیلمساز در مستند‌های تاریخی اعتقاد دارید؟

-من کلا در فیلمسازی به بی طرفی اعتقاد ندارم. چیزی به نام «بی طرف» بودن وجود ندارد. خواسته یا ناخواسته دیدگاه و نظر فیلمسازی که کاری تاریخی می‌سازد به آن کلیت اثر جهت می‌دهد. بار‌ها در طول ساخت این مستند با این درخواست‌ها مواجه شدم که از جانب هر دو طرف حرف بزنید و نظرات هر دو‌طرف را در فیلم بگنجانید و من واقعا منظور این خواسته را متوجه نمی‌شدم! آیا این کودتا نتیجه مثبتی برای ایران داشت؟ آیا من به عنوان مستندساز باید برای کودتاچیان وزنه‌ای هم وزن با مردم و آینده کشورم قرار می‌دادم؟ خیر، طبعا نمی‌توانستم بی طرف باشم و این عبارت در فیلمسازی کاملا برایم بی‌معناست.

مستندی که ۱۰سال طول کشید

تاکنون مستندات گوناگونی، چون «آقای نخست‌وزیر»، «درباره یک کودتا»، «کودتای آمریکایی»، «آقای شاه» و... درباره کودتای آمریکایی - انگلیسی ۲۸ مرداد ساخته شده است، اما مستند «کودتای ۵۳» به کارگردانی تقی امیرانی از لحاظ اسناد مهم و تازه‌ای که در اختیار مخاطب قرار می‌دهد با هیچ کدام از آثار پیشین قابل قیاس نیست. ساخت این مستند دوساعته، ۱۰سال زمان برد.

منبع: روزنامه جام جم