نقش ترکیه در تنش میان ایران و آذربایجان

محسن پاک‌ آیین، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در باکو در گفت‌وگو با جام‌جم معتقد است که روابط میان دو کشور گرچه فراز و نشیب‌هایی داشته اما در مجموع راهبردی و مبتنی بر توسعه مراودات بوده ولی درعین‌حال نقش برخی کشورهای منطقه به همراه بعضی از گروه‌های سیاسی و مجموعه‌های رسانه‌ای را در تشدید اختلافات نباید نادیده گرفت.

به گفته وی، برای رفع این سوءتفاهمات شایسته است مقامات دو کشور با برگزاری جلسات و گفت‌وگو، چالش موجود را برطرف کنند.

روابط ایران و آذربایجان تا قبل از تنش‌های اخیر چه فراز و فرودهایی را طی کرده است؟

روابط ایران و آذربایجان یک نوع رابطه راهبردی است و اراده سیاسی رهبران دو کشور بر توسعه روابط استوار است و ما در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، امنیتی و حتی نظامی روابط گسترده‌ای با آذربایجان داریم. درعین‌حال اشتراکات ایران و آذربایجان به‌مراتب بیشتر از بقیه کشورهای پیرامونی است. البته به دلیل این‌که همواره ممکن است میان همسایه‌ها اختلاف‌نظرهایی پیش بیاید به‌طور طبیعی بعد از استقلال آذربایجان گاهی روابط ایران با این کشور با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده و زمانی که نشیبی در روابط وجود داشته رهبران دو کشور از روابط مراقبت کردند و تلاش داشتند سوءتفاهمات را رفع کنند.

علت واکنش‌های اخیر آذربایجان در چند روز اخیر چیست؟

در روزهای گذشته مسائلی پیش‌آمده که این سوءتفاهمات را برجسته‌تر کرده و در اظهارات آقای الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان هم به‌طور مشخص این مسائل مطرح شده است. به چند نکته باید توجه کرد. ما همواره از تمامیت ارضی آذربایجان حمایت کردیم و به‌خصوص در جنگ 44 روزه، ایران مواضع قاطعی در حمایت از تمامیت ارضی آذربایجان داشت و حتی رهبری هم به‌صراحت خواستند تمامی مناطق اشغال‌شده از سوی ارمنستان به خاک آذربایجان برگردد. در حوادث اخیر باید گفت که بعد از جنگ 44 روزه برخی از مناطق آذربایجان آزاد شد. یک بخش از این منطقه که حدود 21 کیلومتر است بخشی از شهر گوریس است. بنابراین رانندگان ایرانی برای رسیدن به ایروان باید از گوریس عبور کنند و جمهوری آذربایجان در این 21کیلومتر، اعمال حاکمیت می‌کند. دو نفر از رانندگان ایرانی که از این ماجرا مطلع نبودند در منطقه از سوی ماموران آذربایجانی دستگیر می‌شوند. با توجه به روابط خوب میان ایران و آذربایجان انتظار این بود با توجه به تسهیلاتی که ایران برای رانندگان آذربایجانی در مسیر بیله‌سوار و نخجوان ایجاد کرده، دولت آذربایجان به این رانندگان تذکر بدهد و نهایتا جریمه کند اما چنین نشد. این مساله یکی از دلایل بروز سوءتفاهمات میان دو کشور است و البته مقامات وزارت خارجه کشورمان در حال پیگیری قضیه هستند.

آیا مواضع اعلام‌شده از سوی برخی نمایندگان جمهوری آذربایجان را باید به‌عنوان مواضع رسمی دولت این کشور تلقی کنیم؟

من زمانی سفیر ایران در آذربایجان بودم و می‌دانم بیشتر نمایندگان و رئیس مجلس این کشور خواهان روابط گسترده با ایران هستند. در میان این نمایندگان سه چهار نفر هستند که متاسفانه رویکرد منفی نسبت به روابط با ایران دارند و در مقاطع مختلف مواضعی می‌گیرند که اظهارنظرهای اخیر را باید در راستای همان رویکردهای منفی تلقی کرد. این مواضع رسمی دولت آذربایجان نیست. موضع رسمی را وزارت خارجه و رئیس‌جمهور این کشور اعلام می‌کنند و تا حدی که اطلاع دارم بعد از اعلام مواضع این نمایندگان، از سوی دولت آذربایجان به آنها تذکر داده شده مبنی بر این‌که نباید با اتخاذ چنین مواضعی باعث تضعیف روابط میان دو کشور شوند.

اسرائیل تا چه اندازه در ایجاد تنش میان ایران و آذربایجان موثر است؟

آذربایجان روابط دیرینه‌ای با رژیم‌صهیونیستی دارد و این را انکار نمی‌کند اما همواره طرف آذربایجانی چه در مواضع رسمی و چه در دیدارهایی که با مقامات کشورمان داشته عنوان کرده اجازه نخواهد داد رژیم‌صهیونیستی از خاک یا هوا علیه همسایگان این کشور از جمله ایران اقدامی انجام دهد. اما قطعا یکی از اهداف رژیم‌صهیونیستی است که در روابط ایران با کشورهای منطقه قفقاز و آسیای مرکزی از جمله آذربایجان اختلال ایجاد کند. اما در سوءتفاهمات اخیر نباید نقش این رژیم را برجسته دانست. اسرائیل البته علاقه‌مند است خود را به عنوان بازیگری تاثیرگذار در این منطقه معرفی کند که البته این‌گونه نیست و آذربایجان هم مراقب تحرکات این رژیم است.

نقش عربستان در چالش اخیر میان آذربایجان و ایران چیست؟

آذربایجان بعد از استقلال، روابط نزدیکی با عربستان داشت اما در دوره‌ای که داعش در سوریه و عراق قدرت یافت و مورد حمایت عربستان قرار گرفت و بعد تکفیری‌ها حوزه فعالیت خود را گسترده کردند آذربایجان خطر امنیتی را از جانب عربستان احساس کرد. چون سعودی‌ها حامیان اصلی وهابیت و جریان تکفیری بودند. گرچه روابط عربستان و آذربایجان در ظاهر خوب است اما نوع نگرانی نسبت به فعالیت عربستان در جمهوری آذربایجان میان جامعه شیعی این کشور وجود دارد. به هر حال آذربایجان کشوری شیعی است.

به نظر شما مقامات ترکیه چه اهدافی از تیرگی روابط ایران و آذربایجان دارند؟

ترکیه به صورت سنتی با ارمنستان اختلاف دارد، بنابراین ترکیه با آن رویکرد ضدارمنستانی خود سعی دارد اقدامات تحریک‌آمیز انجام دهد که اختلافات آذربایجان و ارمنستان کماکان باقی بماند. نکته دوم این‌که ترکیه مخالف روابط ایران و ارمنستان است و در منطقه هم ایران را به نوعی رقیب خود می‌داند. خبرنگاری که دو روز پیش با الهام علی‌اف گفت‌وگو کرد از خبرگزاری آناتولی بود و جهت‌گیری سوالات مطرح شده هم کاملا ضدایرانی بود و سعی کرد رئیس‌جمهور آذربایجان را به مسیری هدایت کند که ایشان مواضع دور از انتظاری مثل مساله رزمایش ایران در حوالی ارس را اتخاذ کند. بنابراین باید مراقب رویکردهای ترکیه هم در این زمینه بود.

فتاح غلامی - روزنامه‌نگار / روزنامه جام جم