لذت همزبانی با فردوسی

همین یکی‌ دو جمله اهمیت ارتباط با زبان‌مادری را نشان می‌دهد. تا به‌حال به این فکر کردید زبان‌مادری که ما با آن حرف می‌زنیم و فکر می‌کنیم، چقدر مهم است؟ موضوع مهمی که در تقویم‌ها یک روز را به نام آن ثبت کرده‌اند. یکشنبه سوم اسفندماه روز جهانی زبان‌مادری است.

به همین بهانه سراغ جدی گرفتن زبان‌ مادری رفتیم. در کنار آن آموزش زبان‌ خارجی به کودکان را هم بررسی کردیم؛ موضوعی که خیلی از والدین این روزها جزو اولویت‌های اولشان قرار داده‌اند.

با تشکر از دکتر بهروز محمودی بختیاری - دکترای زبان‌شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران

این کشور چند زبانه

قبل از هر تعریفی باید بدانید کشور ایران جزو کشورهای چندزبانه به‌حساب می‌آید. تنوع زبانی در ایران بسیار بالاست.

به جز زبان‌ فارسی، تقریبا در همه نقاط ایران جمعیت‌های زیادی از مردم هستند که به زبان‌کردی، ترکی، عربی و حتی ارمنی صحبت می‌کنند؛ علاوه بر این، اقوام مختلف ایران به گویش‌های مختلف لری، اصفهانی و خراسانی هم حرف می‌زنند بنابراین چندزبانه بودن در ایران خیلی هم عجیب نیست و بنابر محل زندگی و منطقه هرکدام از اقوام ایرانی، به زبان‌مادری و زبان‌دوم صحبت می‌کنند.

زبان‌ مادری یا زبان‌ اول: زبان‌مادری، زبانی است که کودک از صفر سالگی آن را آموزش می‌بیند و زبانی است که به آن تکلم می‌کند.

زبان‌ دوم: اغلب ایرانی‌ها، چندزبانه هستند و به زبان‌مادری خود که ممکن است ترکی یا عربی باشد، صحبت می‌کنند. زبان‌فارسی برای بسیاری از ایرانی‌ها زبان‌دوم به‌حساب می‌آید؛ زبانی که در مدرسه با آن صحبت می‌کند یا حتی آموزش می‌بیند؛ در واقع در خیلی از نقاط ایران زبان‌دوم یعنی زبان‌فارسی. فارسی گرچه زبان‌رسمی کشور است اما زبانی نیست که همه افراد در خانواده و بین دوستان‌شان با آن صحبت کنند.

زبان‌ خارجی: زبانی است که در کشور با آن زبان‌صحبت نمی‌شود ولی از زبان‌هایی است که در خارج از ایران کاربرد دارد و جمعیت زیادی هم به آن زبان‌صحبت می‌کنند. زبان‌انگلیسی، زبان‌فرانسه، زبان‌چینی و روسی ازجمله زبان‌های خارجی است که در ایران آموزش داده می‌شود و اغلب هم افراد برای این‌که بتوانند با دیگران در خارج از کشور در ارتباط باشند، یکی از آنها را فرا می‌گیرند.

اهمیت زبان‌ مادری و زبان‌ دوم

از همین ابتدا باید بگویم نه زبان‌ مادری و نه زبان‌ دوم، هیچ‌کدام به‌ واسطه آموزش یاد داده نمی‌شود؛ یعنی فرد به‌واسطه حضورش در جامعه می‌تواند آن را یاد‌بگیرد. فرزند شما از بدو تولد تا سه سالگی به‌ خاطر حضور در جمع خانوادگی، صحبت‌ کردن شما به‌ عنوان والدین و حضور در مهدکودک می‌تواند زبان‌ مادری یا زبان‌ دوم را یاد بگیرد اما زبان‌ مادری از آن جهت برای فرزند شما اهمیت دارد که بخشی از هویت شخصی، اجتماعی و فرهنگی او با زبان‌مادری شکل می‌گیرد. با زبان‌ مادری و زبان‌ دوم، فرزند شما می‌تواند با دیگران ارتباط برقرار کند و در جامعه حاضر شود.

زبان‌ مادری در‌واقع پل ارتباطی بین فرزند شما و دنیای بیرون است، بنابراین دانستن درست زبان‌مادری می‌تواند از فرزند شما فرد موفق‌تری بسازد. زبان‌مادری هیچ‌وقت از خاطره فرزند شما پاک نمی‌شود و همیشه با اوست.

کتاب مناسب زبان‌ مادری

شما می‌توانید با داستان‌ها و شعرها، زبان‌مادری یا زبان‌دوم فرزندتان را تقویت کنید و ریزه‌کاری‌های زیبای زبان‌مادری را به آنها آموزش دهید.

فولکلورهای زبانی: اصلا نیازی نیست که حتما از روی کتاب برای فرزندتان داستان و شعر بخوانید.

فولکلورهای شعر شما می‌تواند سرگرمی مناسبی برای فرزندتان باشد؛ فولکلورهایی که در قالب شعر و داستان روایت می‌شود و البته ریشه در فرهنگ منطقه‌ای شما دارد. تعریف کردن داستان‌ها و شعرهای عامیانه بهترین راه برای آموزش فرهنگ، مذهب و ریشه قومیتی منطقه‌ای است که در آن زندگی‌می‌کنید.

علاوه بر این در سال‌های اخیر کتاب‌ های داستانی خوبی با گویش و زبان‌ محلی منتشر شده تا کودکان هر منطقه لذت کتاب خواندن با زبان‌مادری‌شان را هم تجربه کنند و این زبان‌را بهتر یاد بگیرند.

کتاب‌ های مناسب: احتمالا خیلی از شما هم با مجموعه هشت‌جلدی قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب خاطره دارید. این مجموعه‌ کتاب بهترین مجموعه برای آموزش‌زبان‌فارسی به فرزندتان است. خوبی این مجموعه این است که برای هر سنی می‌توانید یک جلد از کتاب را بخوانید. دانستن داستان‌های کلیله و دمنه، گلستان و بوستان سعدی و داستان‌های قرآنی، می‌تواند هم برای شما مناسب باشد و هم برای فرزندتان. خواندن چنین قصه‌هایی دایره واژگانی فرزندتان را بیشتر می‌کند و در صحبت کردن و نوشتن او را یک گام از هم‌سن‌وسالانش جلوتر می‌برد. این فقط یک مثال آشنا از این دست کتاب‌ها بود. اقتباس‌های ساده از ادبیات کلاسیک ایران مثل شاهنامه فردوسی هم تاثیر زیادی در یادگیری بهتر زبان‌فارسی برای کودک‌تان دارد.

شعرهای مصطفی رحماندوست: خواندن شعرهای ساده برای خردسالان کلمات فارسی را در جان‌شان زنده و تر و تازه نگه می‌دارد. آن هم در دوره‌ای که از در و دیوار و تلویزیون و رسانه‌ها کلمات خارجی می‌بارد. شعر «انار» رحماندوست را همه می‌دانند؛ او اما به‌جز شعر انار، کلی کتاب شعر دیگر دارد که هم برای آموزش‌ریزه‌کاری‌های زبان‌فارسی به فرزند شما مناسب است و هم می‌تواند برای فرزندتان سرگرم‌کننده باشد. «درسی برای گنجشک»، «قصه‌های مهر»، «قصه‌های بهمن»، «قصه‌های دی» و «گل چی شده؟ قیچی شده...» از مجموعه شعرهای اوست.

آموزش‌ زبان‌ خارجی

کلاس زبان‌رفتن و یاد گرفتن یک زبان‌خارجی در سبک زندگی خیلی از کودکان جای خودش را پیدا کرده. اما این برنامه که والدین برای بچه‌هایشان می‌چینند اما و اگرهایی هم دارد.

انتخاب زبان‌ مناسب: به شکل پیش‌فرض خیلی‌ها زبان‌ انگلیسی را برای یاد گرفتن انتخاب می‌کنند. اما این راه همیشه جواب نمی‌دهد. این‌که شما چه هدفی از آموزش‌زبان‌خارجی به فرزندتان دارید، می‌تواند باعث شود زبان‌خارجی درستی را برای آموزش‌دیدن فرزندتان انتخاب کنید.

قرار است کتاب زبان‌اصل بخواند؟ قرار است در آینده مقاله علمی بنویسد؟ قرار است مهاجرت کند؟ یا بستگان‌تان در کشور دیگری هستند که برای برقراری ارتباط با آنها می‌خواهید زبان‌یاد بگیرید؟ آموزش‌ زبان‌ سوئدی، روسی و خیلی از زبان‌های دیگر، می‌تواند بسته به اولویت‌های شما انتخاب شود.

سن مناسب: درست است که با آموزش‌زبان‌خارجی، ذهن فرزند شما بیشتر تقویت می‌شود. این هم درست است که از نظر بعضی‌ها صحبت کردن یک بچه پنج‌ساله، به زبان‌خارجی جذاب است، اما شما باید به سن آموزش‌فرزندتان هم توجه کنید. بهترین سن برای آموزش‌زبان‌خارجی به کودکان 6 تا 11 سال است؛ در این سن می‌توانید به فرزندتان یک زبان‌دیگر آموزش‌دهید.

دقت کنید: فقط یک زبان. بدترین اتفاق اما این است که به فرزندتان چند زبان‌خارجی با هم یاد دهید. اگر می‌خواهید فرزندتان چندزبانه باشد، بهترین کار این است که اجازه دهید خود او تصمیم بگیرد، آن هم بعد از این‌که فرزندتان به سن نوجوانی رسید. شاید فرزند شما اصلا نخواهد زبان‌خارجی یاد بگیرد، یا این‌که بخواهد چینی یاد بگیرد یا در کلاس‌های آموزش‌ عربی شرکت کند. بنابراین اجازه دهید تا او تصمیم بگیرد.

آموزش‌ درست: آموزش‌به کودکان باید پله به پله انجام شود. چراکه توانایی‌های کودکان هم مرحله به مرحله رشد پیدا می‌کند. هر کودکی باید بسته به توانایی‌هایش آموزش‌ببیند. برای آموزش‌زبان‌خارجی اما به عنوان والدین باید زمان زیادی را صرف کنید. اگر می‌خواهید به فرزندتان اصولی زبان‌خارجی را یاد دهید، باید برای او زمان بگذارید. آموزش‌چندساعته در آموزشگاه نمی‌تواند باعث شود او زبان‌خارجی را یاد بگیرد. باید زمانی را اختصاص بدهید و با او در خانه با همان زبان‌صحبت کنید؛ صحبت کردنی که البته با لحن و ادای کلمات درست همراه باشد. بازسازی فضای آموزش‌برای فرزند شما یکی از روش‌هایی است که می‌تواند باعث شود زبان‌خارجی را بهتر یاد بگیرد. روشی که البته خیلی پرهزینه و زمانبر است.

ضرر آموزشی: درست است که مد شده و بچه‌ها از سنین کم تحت آموزش‌ زبان‌ خارجی قرار می‌گیرند اما این کار نه تنها فایده نداشته که ضرر هم دارد. با این کار ممکن است فرزندتان گوشه‌گیر و منزوی شود. چون زبان‌رابطه مستقیمی با ارتباط دارد و فرزند شما که در حال برقراری ارتباط با محیط اطراف و خانواده است، چطور می‌تواند زبان‌خارجی را آموزش ببیند؟

یادگیری زبان‌ خارجی می‌تواند باعث استرس کودک و حتی اختلال در برقراری ارتباط با دیگران شود. بچه‌ای که تعارفات، تشکرها و شوخی‌های زبان‌فارسی را هنوز نمی‌داند چطور می‌تواند، با یادگیری زبان‌خارجی، تمام زمان و توانش را در مسیر دیگری به کار بگیرد؟ آموزش زبان‌خارجی می‌تواند در مسیر آموزشی زبان‌مادری شما هم اختلال ایجاد کند. کسی به فرزند شما زبان‌مادری را آموزش نمی‌دهد و فرزند شما، با دیدن، مکالمه و برقراری ارتباط با دیگران می‌تواند زبان‌مادری و زبان‌دوم را آموزش ببیند؛ بنابراین برای این که مشکلی در آموزش فرزندتان ایجاد نکنید، بهترین کار این که در زمان مناسب و با توجه به شرایط موجود، آموزش او را شروع کنید.

عجیب اما واقعی

برای تینا امین که خود دکترای زبان‌شناسی دارد، بخشی از دوران کودکی‌اش، زیاد روشن نیست. او به یاد دارد، روزهایی را که در کودکی، قبل از این که به مدرسه برود، به کلاس زبان‌های خارجی می‌رفت و انگلیسی یاد می‌گرفت.

او می‌گوید سنش از همشاگردی‌های دیگرش در کلاس خیلی کمتر بود. او با دست‌ها و پاهای کوچکش، پشت میزهای سرد و چوبی می‌نشست و با بزرگ‌ترها، a، bو c یاد می‌گرفت. آن هم وقتی که حتی نمی‌دانست فعل چیست و ویژگی اسم و قید در یک جمله چه می‌تواند باشد.

با این حال، در کلاس درس حاضر می‌شد و به راحتی هم با وجود سن اندکش، به زبان‌انگلیسی حرف می‌زد و می‌نوشت. در آن زمان او حتی نمی‌توانست به زبان‌فارسی بنویسد.

مشکل اصلی اما بعد از شش سالگی شروع شد، زمانی که او برای ورود به مدرسه خاصی، باید امتحان ورودی می‌داد. «در آزمون ورودی مدرسه، باید یک سری از سوالات را می‌نوشتم.»

تینا اما نمی‌دانست چطور باید به زبان‌فارسی بنویسد و حتی صحبت کند. او می‌گوید مدیر مدرسه از او سوالی پرسید، اما او بلد نبود که به فارسی جوابش را بدهد، بنابراین به مدیر مدرسه جواب داده بود: «جواب سوالتان را می‌توانم به زبان‌انگلیسی بنویسم و به همین زبان‌بگویم.»

شاید آن زمان، برای خانواده‌اش جذاب بوده که دختر کوچکشان زبان‌ انگلیسی حرف بزند؛ اما تینا فشار زیادی را در کودکی تحمل کرده و اصلا زمانی برای بازی‌ کردن نداشته‌ است.

او می‌گوید از زبان‌انگلیسی متنفر بوده‌است؛ به خاطر همین، یک روز دست به کار می‌شود و تمام کتاب‌های انگلیسی‌اش را پاره می‌کند. بعد اما مادر مجبورش می‌کند تا دوباره کتاب‌هایش را چسب بزند و سر کلاس زبان‌انگلیسی حاضر شود. «به خاطر همه اینها، از زبان‌ انگلیسی بدم می‌آید.»

تینا اما تجربه تدریس در مدرسه دو زبانه را هم دارد. می‌گوید بسیاری از دانش‌آموزانش در کلاس درس و در زمان آموزش‌ زبان‌ انگلیسی، سردرگم بودند.

او می‌گوید در بسیاری از موارد، آنها حتی نمی‌دانستند باید به چه زبانی و در چه کلاسی صحبت کنند؛ چراکه نمی‌دانستند حالا زمان صحبت‌ کردن به زبان‌فارسی است یا زبان‌ انگلیسی. همه اینها به دانش‌آموزان او، فشار و استرس زیادی وارد کرده‌ است.

لیلا شوقی - روزنامه نگار / ضمیمه چاردیواری روزنامه جام جم