ریشه های ناکارآمدی شورای همکاری خلیج فارس

کاهش سطح مشارکت اعضا

به گزارش جام جم آنلاین، صباح الاحمد جابر الصباح و تمیم بن حمد بن خلیفه آل ثانی امرای کویت و قطر تنها سران حاضر در سی و هشتمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس در کویت بودند و ریاست هیات سعودی را «عادل الجبیر» وزیر خارجه، ریاست هیات بحرینی را محمد بن‌مبارک بن‌حمد آل‌خلیفه، معاون نخست وزیر، ریاست هیات عمانی را فهد بن‌محمود آل‌سعید، معاون نخست وزیر در امور کابینه و ریاست هیات اماراتی را انور قرقاش وزیر مشاور در امور خارجی به عهده داشتند.

محورهای اختلاف در نشست کویت

خبرها از اختلاف اعضای شورای همکاری خلیج فارس درباره متن بیانیه پایانی اجلاس حکایت دارد، و همین اختلاف موجب کاهش سطح مشارکت عربستان، بحرین و عمان در این نشست شده است. بحران روابط با قطر و موضوع ایران دلیل اصلی بروز اختلاف میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس اعلام شده است.

روزنامه الرای کویت نوشت: خواسته عربستان، بحرین و امارات این بود که بیانیه پایانی اجلاس شورای همکاری خلیج فارس، ایران را به دخالت در امور کشورهای دیگر متهم کند و از جامعه بین المللی بخواهد ایران را به دلیل برنامه های موشکی و اقدامات فرقه گرایانه و توسعه طلبانه محکوم کند. اما کشورهای کویت، عمان و قطر خواستار گفت و گو با ایران و التزام ایران به تعهدات و میثاق های بین المللی و حسن همجواری شدند.

این درحالی است که تکاپوی آمریکا برای جلوگیری از شکست اجلاس کویت هم نتیجه نداد و سفر پیاپی وزیر دفاع آمریکا به کویت هم در کاهش اختلافات و نزدیک کردن مواضع اعضای شورا به یک دیگر ثمری به همراه نداشت.

جیمز ماتیس، وزیر دفاع آمریکا دوباره به کویت رفت و با مقامات این کشور و دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس گفتگو کرد.

بر این اساس ماتیس که دوشنبه به کویت رفته بود، پس از سفر به پاکستان، ظهر روز سه شنبه و تنها ساعاتی پیش از آغاز نشست سران شورای همکاری خلیج فارس بار دیگر به کویت برگشت، و به رایزنی های خود در این کشور ادامه داد.

بن بست شورای همکاری خلیج فارس

محافل سیاسی در کویت می گویند کاهش سطح مشارکت 4 کشور عربی در نشست شورای همکاری خلیج فارس نشان داد که این شورا در یکی از بحرانی ترین شرایط خود از زمان تاسیس تا کنون قرار دارد.

ناگفته پیداست که این کشورها نتوانستند درباره مهمترین دغدغه های خود به ویژه بحران قطر، موضوع ایران و مدیریت بحران های عربی به نتیجه برسند، و به همین دلیل سران 4 کشور عربی از حضور در سی و هشتمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس سرباز زدند، و عمق اختلافات را میان اعضای شورا در مسایل راهبردی و منطقه ای نشان دادند.

این شرایط از یک سو به معنای شکست تحرکات میانجیگرانه کویت در بحران قطر است که نشان داد، هنوز راه درازی تا حل و فصل اختلاف قطر و عربستان باقی مانده و دو طرف هیچ تمایلی برای عقب نشینی از مواضع خود ندارند.

و از سوی دیگر به معنای عدم اعتماد اعضای شورای همکاری خلیج فارس به عنوان یک تشکل عربی – منطقه ای است. به عبارت دیگر این تشکل سیاسی از ابتدای شکل گیری به عنوان شورایی ناهمگون، متشتّت، و غیر کاربردی شناخته شد و تاکنون هیچ نقش موثری در کاهش تنش های داخلی اعضا و ایجاد سازوکار همگرایانه در حوزه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی ایفا نکرده است.

به همین دلیل زمزمه های فروپاشی شورای همکاری خلیج فارس این بار با صدای بلندتر در بسیاری از پایتخت های 6 کشور عربی حاشیه فارس به گوش می رسد و تحلیلگران عربی – منطقه ای از مرگ تدریجی این تشکل عربی سخن می گویند.

ائتلاف جدید امارات با عربستان

بیانیه وزارت خارجه امارات متحده عربی درباره تشکیل ائتلافی جدید با عربستان سعودی، که تنها ساعاتی قبل از نشست سران شورای همکاری کشورهای خلیج فارس در کویت منتشر شد، جدیدترین رویدادی است که نشان از پایان موجودیت عملی و ناامیدی به اثرگذرای شورای همکاری خلیج فارس دارد.

وزارت خارجه امارات اعلام کرد که تشکیل «ائتلاف مشترک همکاری» به تایید شیخ «خلیفه بن زاید آل نهیان» حاکم امارات رسیده است، و مطابق آن ریاض و ابوظبی در موضوعات نظامی، سیاسی، اقتصادی، بازرگانی، فرهنگی و دیگر موضوعات مرتبط با منافع مشترک دو کشور همکاری خواهند کرد.

بی شک این ائتلاف ادعایی اگر فرصت تحقق بیابد، به معنای خارج شدن شورای همکاری خلیج فارس از اولویت منطقه ای این دو کشور و پایان عملی کار این شوراست.

بعلاوه در صورت چنین ائتلافی بحرین به عنوان سومین نامزد عضویت در آن خواهد بود، و سه عضو دیگر شورای همکاری خلیج فارس اعم از قطر، عمان و کویت در مسیری متفاوت با این ائتلاف قرار خواهند گرفت.

در چنین شرایطی اگر شورای همکاری خلیج فارس بتواند به حیات نیم بند خود ادامه دهد، در عمل به دو بلوک تقسیم خواهد شد و مثلث ریاض – ابوظبی – منامه در برابر مثلث مسقط - دوحه - کویت قرار خواهند گرفت، و تضاد و تعارض میان این دو محور، بر ناکارامدی بیشتر شورای همکاری خلیج فارس خواهد افزود.

ریشه های بحران در تشکل های عربی

اختلاف عمیقی که شورای همکاری خلیج فارس را از کارکرد واقعی خود دور کرده و به شورایی بی اهمیت و ناتوان در حل و فصل مسائل فیمابین و منطقه ای تبدیل کرده است، نمونه کوچکی از ناکارامدی تشکل بزرگتر عربی به نام «اتحادیه عرب» است که با عضویت 52 کشور عربی خاورمیانه و آفریقا در سال 1945 تشکیل شده است.

به همین دلیل تحلیلگران مسائل منطقه ای و بین المللی، رویکرد نژادپرستانه حاکم بر تشکل های عربی و غفلت از واقعیت های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اقلیمی را به عنوان اصلی‌ترین شکست تجربه های همگرایانه در جهان عرب ارزیابی می کنند، و معتقدند همین عوامل نقش تعیین کننده ای در ناکارامدی شورای همکاری خلیج فارس داشته و دارد.

در این میان تنوع ساختارهای سیاسی حاکم بر جهان عرب از حکومت های قبیلگی، سلطنتی و موروثی تا حکومت های نظامی به ظاهر دموکراتیک و جمهوری‌های لائیک و اسلامی؛ عامل دیگری است که کشورهای جهان عرب را در دستیابی به یک گفتمان سیاسی مشترک به شکست کشانده و درک و فهم متکثر و متعارض آنها در حوزه سیاسی را به دنیال داشته است.

از همین منظر؛ عدم استقلال سیاسی و وابستگی اغلب حکومت های عربی به منابع خارجی قدرت، سومین واقعیتی است که ثبات تصمیم سازی در کشورهای عربی را به چالش کشیده و مانع از همگرایی داخلی در جهان عرب شده است.

مجموع این چالش ها به عنوان بخشی از مشکلات پیش روی تشکل های عربی، به صورت کاملا پررنگ و عمیق در شورای همکاری خلیج فارس وجود دارد، و همین عامل، راه تفاهم، تعامل و همگرایی در بین اعضای این شورا را مسدود کرده است.

و طبعا تا زمانی که اعضای شورای همکاری خلیج فارس ساختار سیاسی داخلی خود را به سوی ساختار متکی بر مردم تغییر ندهند و منافع فردی خود را در گروه منافع جمعی کشورهای حوزه خلیج فارس تعریف نکنند، و همچنین از وابستگی به منابع خارجی قدرت، امنیت و ثبات به سوی منابع منطقه ای گرایش پیدا نکنند، امکانی برای موفقیت نخواهند داشت.

یوسف اسماعیلی / جام جم آنلاین