آتش خشم شاهزادگان سعودی بر دامان بن سلمان

گرچه تکیه بر درآمدهای هنگفت نفتی و برخورداری از پشتیبانی آمریکا، تاکنون، این امکان را به عربستان داده تا به مدیریت و کنترل بحران‌های سیاست داخلی و سیاست خارجی خود بپردازد، اما شرایط جدید منطقه‌ای و بین‌المللی، کاهش قیمت نفت، حمله به یمن، درگیری این کشور در سوریه و بحرین و هزینه‌های سرسام‌آور ایجاد شده برای این کشور در جهت حمایت از نیروهای افراطی و تروریستی در سوریه و ایجاد ائتلاف‌های تصنعی و ساختگی و پرهزینه در منطقه در مقابل ایران، شرایط را برای عربستان بیش از هر زمانی دشوار و با چالش‌های متعددی روبه‌رو کرده است.

فقر نفتی ریاض

یکی از این چالش‌ها، چالش منابع مالی است. به دلیل افت شدید قیمت نفت و هزینه‌های سرسام‌آور حمله به یمن و حمایت‌های مالی و تسلیحاتی از گروه‌های افراطی در سوریه، گزارش‌های متعدد، نشان می‌دهد که عربستان سعودی با یک بحران مالی و کسری بودجه روبه‌رو ست، به حدی که تصمیم به فروش بخشی از سهام شرکت آرامکو برای تامین کسری بودجه کرده است.

رسوایی ایدئولوژی وهابیت

چالش دوم، چالش مشروعیت برای وهابیت به عنوان نهاد مذهبی عربستان سعودی است. تاکنون عربستان سعودی به دلایل متعدد، موفق شده بود رهبری جهان عرب و سنی را در دست گرفته و خود را در جهان به‌عنوان یکی از فرقه‌های اصلی اهل تسنن جا بیندازد. ولی ظهور جریان‌های تکفیری اخیر و خشونت‌ها و افراط‌گری‌های بی‌سابقه آنها در منطقه و جهان، چشمان همه را به سوی واقعیت باز کرد و امروز سکه خشونت و افراطی‌گری در میان نخبگان سیاسی و رسانه‌ای جهان به نام وهابیت زده شده است. اجلاس علمای جهان اسلام در هفته اول شهریور 95 در گروزنی و خارج دانستن وهابیت از دایره فرقه‌های اهل‌تسنن، یک نقطه عطف در تاریخ جهان اسلام است. از طرفی، منع دریافت کمک مساجد فرانسه از عربستان سعودی و بالا گرفتن شدت انتقادها به عربستان و وهابیت در رسانه‌های غربی، نشان می‌دهد که وهابیت تا چه اندازه با بحران مشروعیت و اعتبار روبه‌رو شده است.

دردسرهای رژیم کودک‌کش

چالش‌های حقوق بشری و نقض قواعد و معیارهای حقوق بشر و حقوق بشر اسلامی از دیگر چالش‌هایی است که عربستان با آن روبه‌روست. عدم امکان رانندگی بانوان، عدم برخورداری بانوان از حق رای، وسعت اعدام‌ها و سربریدن‌های بی‌منطق، کشتن زنان و کودکان در یمن، اعدام شیخ نمر باقر النمر که این روزها نیز سالگرد شهادت او بود... همه از چالش‌های حقوق بشری است که عربستان سعودی با آن روبه‌روست. گرچه تاکنون عربستان با روش‌های مختلف توانسته پیگیری این موضوعات را از دستور کار سازمان‌های بین‌المللی مربوط خارج کند، ولی به هر حال، این کشور پرونده سنگینی از موارد نقض حقوق بشر را یدک می‌کشد که روزی گریبان آن را خواهد گرفت. یک چالش دیگر به‌وجود آمده برای عربستان، چالش بی‌اعتمادی به آمریکا و عدم اعتنای آمریکا به عربستان است. به همین دلیل عربستان به دنبال جایگزین کردن آمریکا با کشورهای دیگری مانند بریتانیا و فرانسه یا ایجاد ائتلاف‌های منطقه‌ای برای تامین امنیت خود است. ماجراجویی نظامی علیه یمن و ادامه دادن یک نقش منفی در منطقه و حمایت از گروه‌های تروریستی مسلح نیز چالش‌های جدی را پیش روی عربستان قرار داده و موجب کاهش مقبولیت و مشروعیت عربستان و همچنین کاهش اعتبار و پرستیژ و کسری بودجه عربستان شده است.

شکاف داخلی در آل‌سعود

درمورد بحران داخلی آل‌سعود در حال حاضر هم باید گفت در زمان تاسیس عربستان سعودی، پیوندی میان ابن سعود و عبدالوهاب شکل گرفت و قرار بر این شد که آل‌سعود زمینه ترویج عقاید وهابیت را فراهم کند و در مقابل علمای وهابی و خانواده شیخ محمد ابن عبدالوهاب که به الشیخ مشهور شد، نیز به تائید حکومت پرداخته و مشروعیت دینی آن را تامین کند. در واقع نوعی تقسیم قدرت، در عربستان سعودی شکل گرفت و حکومت و مذهب به عنوان دو رکن مهم قدرت در عربستان بین خانواده آل‌سعود و خانواده الشیخ تقسیم شد. ولی به مرور زمان و پس از قریب به 200 سال، قدرت آل‌سعود بر علمای وهابی فزونی یافته است و این خود می‌تواند به یکی از عوامل زمینه‌ساز بحران در داخل عربستان تبدیل شود از طرفی نهاد حکومتی و خانواده سعود به دنبال اعمال برخی اصلاحات مدنی و سیاسی است که به دلیل مخالفت علمای وهابی امکان انجام آن را ندارد و این موضوع نیز خود، به یک عامل تنش در روابط میان دو نهاد دولت و مذهب در عربستان تبدیل شده که می‌تواند زمینه‌ساز بروز مشکلاتی در آینده عربستان باشد.

از سوی دیگر رقابت شاهزاده‌های سعودی نیز عاملی است که در صورت شدت گرفتن و بسته به شرایط و تحولات در آینده، می‌تواند زمینه ساز یک مشکل جدی و نزاع و درگیری بر سر قدرت در عربستان باشد. رقابت‌هایی که هم اکنون بین بن سلمان و بن نایف دو مدعی قدرت در عربستان وجود دارد، نیز حرف و حدیث‌های زیادی را در محافل سیاسی و رسانه‌ای منطقه‌ای و جهانی به راه انداخته است. بنابر این تنش بر سر انتقال قدرت بعد از مرگ ملک سلمان، می‌تواند یک نقطه بحران در آینده سیاست داخلی عربستان سعودی باشد. برکناری مقرن عبدالعزیز از ولیعهدی و کوتاه کردن دست فرزندان عبدالعزیز نیز می‌تواند خط دیگری از یک تنش و رقابت منفی داخلی در کسب قدرت را باز کند. تشدید اختلافات داخلی و ناکامی در تامین امنیت مناطق شیعه‌نشین، نیز یکی دیگر از مشکلات داخلی عربستان است که هر لحظه می‌تواند به یک بحران بزرگ برای این کشور تبدیل شود. موضوع بیکاری جوانان نیز یکی دیگر از موضوعاتی است که می‌تواند زمینه‌ساز بحرانی داخلی در عربستان باشد.

سلمان بعد از به قدرت رسیدن، تصمیم گرفت آخرین فرزند از عبدالعزیز بن سعود باشد که به قدرت می‌رسد و بعد از خود، بن نایف برادرزاده 55 ساله خود را که فرزند پسری نیز ندارد به عنوان ولیعهد و سلمان فرزند خود را نیز به عنوان جانشین ولیعهد انتخاب کرد. حرکتی که تلاش برای انتقال قدرت به سمت نوادگان سلمان از سوی همگان تعبیر شد. رصد تحولات عربستان تائید می‌کند که خشم شاهزادگان از قدرت روزافزون محمد سلمان روبه‌افزایش است، خصوصا با توجه به این‌که سیاست‌های اخیر عربستان در منطقه نتیجه منفی برای این کشور در پی داشته و اعتبار و مقبولیت عربستان و وهابیت را زیر سوال برده است. از جمله می‌توان به انتقاد شاهزاده ولید بن طلال از بی‌تجربگی و خامی بن سلمان اشاره کرد. از طرفی رویکرد سلمان مبنی بر حذف رقبای قدرتمند خود در داخل خاندان سلطنتی نیز موجب ایجاد تنش در داخل عربستان شده است. شاهزادگان سعودی، سلمان را فردی بی‌تجربه می‌دانند که با به راه‌انداختن حمله به یمن و تقابل با ایران و نزدیکی به رژیم صهیونیستی هزینه‌های زیادی را برای عربستان ایجاد کرد.

فساد دربار آل‌سعود

بحث فساد در دربار آل‌سعود، موضوع جدیدی نیست و از زمان تاسیس عربستان سعودی وجود داشته است. هر از چند وقتی اخبار در مطبوعات اروپا و آمریکا در خصوص خوشگذرانی‌های شاهزاده‌های عربستانی منتشر می‌شود. متوقف کردن خودروی یک شاهزاده سعودی با هزاران اسکناس یورو و خوشگذرانی شاهزاده‌های سعودی در شهرهای اروپایی همواره وجود داشته است، اما آنچه هم اکنون مورد توجه است رویکرد سلمان و اطرافیان وی و انتقادهایی است که به آنها مطرح می‌شود. بستن بخشی از ساحل در یک شهر فرانسه و اختصاص دادن آن به خانواده سلطنتی ملک سلمان، همراهی هزار نفر و رزرو هزار اتاق در فرانسه برای همراهان ملک سلمان در سفر سال گذشته وی به فرانسه و ریخت و پاش‌های خانواده سلطنتی نشان دهنده روحیه تجمل‌گرایی و اشرافی سلمان و نزدیکان وی است. این اوضاع، به حدی بوده که صدای برخی شاهزادگان سعودی را نیز در آورده است. سعود بن سیف النصر یک شاهزاده سعودی در سال گذشته، بن سلمان را به همین دلیل آماج انتقادهای شدید قرار داد و وی را به هدر دادن بیت‌المال متهم کرد. این شاهزاده سعودی، حتی نوک انتقادهای خود را به صورت غیرمستقیم متوجه ملک سلمان کرد و با اعتراف به فقر در عربستان ابراز کرد این در حالی است که برادر بن‌سلمان صدها هزار دلار را روزانه در پاریس آتش می‌زند و بیت‌المال را برای عیش و نوش و خوشگذرانی هنگام جنگ هدر می‌دهد.

سیدمحمد ساداتی‌نژاد/ رئیس گروه اسلام و روابط بین‌الملل
دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه