همسـایه شمـالی در قاب سینما و تلویزیون

روس‌ها در زمان‌های مختلف یا سفیری در ایران داشته‌اند که به دربار رفت و آمد داشته و زمینه نفوذ و سهم خواهی روسیه را مهیا می‌کرده و یا کار به جایی می‌کشیده که سربازهای روس وارد ایران شده و با حضور نظامی سعی در احاطه بر ایران و حکومت وقت را داشته‌اند.

کارگردانان مختلف در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نقش روسیه در دربارهای مختلف پادشاهان ایران را از زوایای گوناگون به تصویر کشیده‌اند.

سعید نیکپور یکی از این کارگردانان است که در سریال «امیرکبیر» نقش سفیر روسیه در دربار قاجار را به تصویر کشید و نشان داد که روسیه چگونه به شکلی نرم بر تصمیم‌گیرهای ناصرالدین شاه تاثیر داشته و یکی از کسانی که بر سر راه کمال‌الملک سنگ‌اندازی کرده و او را تا مرحله عزل و قتل پیش می‌برد سفیر روسیه و همسرش هستند.

در سریال «کوچک جنگلی» هم که بهروز افخمی آن را کارگردانی کرده است به وضوح نشان داده می‌شود که سربازان روس یا همان قزاق‌ها چگونه با کوچک جنگلی مبارزه می‌کنند و شرایط سقوط او را مهیا می‌کنند. قزاق‌ها یا همان سربازان روس به دولت وقت کمک می‌کنند که در جنگل‌های شمالی به سربازان میرزا کوچک خان جنگلی درگیر شده و آنها را نابود کنند.

در سریال «در چشم باد» ساخته مسعود جعفری‌جوزانی هم نقش نظامی روسیه در ایران به تصویر کشیده می‌شود. در این سریال که به واقعه قیام میرزا هم پرداخته می‌شود نشان داده می‌شود که روس‌ها چگونه با حضور نظامی قست تسلط بر ایران و تصمیم‌گیرهای درباره را داشته‌اند. سربازها و فرماندهان روسیه در این سریال به شکلی واقعی تر به تصویر کشیده شده‌اند و روایتی واقعی از ظلمی که آنها بر ملت ایران روا می‌دارند بازگو می‌شود.

محمدرضا ورزی که تاکنون بیشترین سریال‌های تاریخی ایرانی را ساخته است در آثار مختلف اش باز هم به سراغ روس‌ها و سهم خواهی آنها از ایران در قبل از پیروزی انقلاب و در دوره‌های مختلف رفته است. این کارگردان در سریال«تبریز در مه» ‌جنگ عباس میرزا به روس‌ها را در زمان حکومتت فتحعلی شاه روایت می‌کند. در این سریال کوروش تهامی نقش عباس میرزا را بازی می‌کند که در آخر سریال کشته می‌شود. ورزی در اثار دیگرش از جمله عمارت فرنگی و معمای شاه نیز به حضور روسیه در ایران پرداخته است.

اما همه این آثار به دوره‌هایی اشاره می‌کنند که پادشاهان بر ایران حکومت می‌کردند و آنقدر قدرت نداشتند که در برابر زیاده‌خواهی همسایه شمالی مقاومت کنند. روس‌ها یا با حضور نظامی و یا سفیران بسیار زبده و کار بلد سهم خود را از دربار ایران می‌گرفتند و این سهم‌خواهی حتی گاهی بخشی از کشورمان بوده یا معاهداتی که امتیازات بسیار خوبی به روس‌ها می‌داده که از میان آنها می‌توان به قرارداد یا عهدنامه ترکمنچای اشاره کرد.برخی از این عهدنامه‌ها در سریال‌های تلویزیونی از جمله آثاری که ورزی ساخته به نمایش گذاشته شده است.

اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی اراتباط ایران به‌عنوان کشوری قدرتمند با روسیه و دیگر کشورهای استقلال یافته شوری شکل جدیدی به خود گرفت و ایران دیگر آن کشور ضعیف دوره پادشاهان نبود. سیاستمداران ایرانی در سه دهه گذشته تلاش کرده اند با همسایه شمالی روابط دوستانه و نزدیکی داشته باشند و در بده بستان‌های سیاسی نه از منظر ضعف بلکه روابط دوستانه و قدرتمند بهره بردند. این بخش از مراودات ایران با روسیه و دیگر همسایه‌های شمالی فرصت مناسبی را برای سریال‌سازان و فیلمسازان ایرانی فراهم کرده که البته از این ظرفیت و پتانسیل تاکنون استفاده نشده و می‌توان گفت جای فیلم‌ها و سریال‌هایی که به این مقطع حساس و موثر تاریخ معاصر ایران پرداخته شود، خالی است. در سال‌های اخیر حتی اگر فیلم‌هایی مانند «استرداد» هم به موضوع روابط ایران و روسیه پرداخته، همچنان در تاریخ مانده است. این درحالیست که مقتضیات جدید روابط بین‌الملل، می‌تواند در آثار سینمایی و تلویزیونی ایرانی نیز تجلی پیدا کند.