ترامـپ بر سر دوراهی برجام

وی با مجموعه‌ای مفصل، پیچیده و بعضا لاینحل مشکلات و معضلات داخلی و خارجی مواجه خواهد شد. این مشکلات و معضلات از این جهت پیچیدگی بیشتری یافته که ترامپ در زمان رقابت‌های انتخاباتی، قول‌ها و وعده‌هایی داده که امکان اجرای آنان یا غیرممکن است یا بسیار دشوار خواهد بود. به عنوان مثال می‌توان به اخراج 11 میلیون مهاجر غیرقانونی از آمریکا، ممنوعیت ورود مسلمانان به این کشور، خروج از پیمان آب و هوایی پاریس یا لغو توافق هسته‌ای بین‌المللی با ایران موسوم به برجام اشاره کرد.

در ارتباط با توافق برجام، ترامپ آن را بدترین توافق در تاریخ آمریکا خوانده و قول داده در روز اول ریاست جمهوری خود، آن را پاره کند. برخی از همکاران ترامپ که به عنوان وزرا یا مشاور امنیت ملی دولت بعدی آمریکا معرفی شده‌اند، به اندازه خود وی با برجام مخالف هستند. با این حال تردیدهای زیادی وجود دارد که ترامپ بتواند به تهدید خود برای از بین بردن برجام عمل کند. اول این که این سند، یک توافق دوجانبه نیست که آمریکایی‌ها بتوانند راسا خروج خود را از آن اعلام نمایند. علاوه بر ایران و آمریکا، پنج کشور دیگر علاوه بر نماینده اتحادیه اروپا، در جریان رسیدن به توافق برجام حضور داشته‌اند. در عین حال، برجام هم‌اینک به بخشی از قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد بدل شده است. نقض برجام یا تخطی از آن از سوی دولت بعدی آمریکا به عنوان نقض شورای امنیت سازمان ملل تلقی می‌شود و بی تردید با واکنش‌های جهانی همراه خواهد شد.

انزوای واشنگتن در نادیده گرفتن برجام

در عین حال، رفتار کشورهای جهان بعد از پیروزی ترامپ در قبال برجام نشان می‌دهد موضع نادیده گرفتن این توافق از حمایت بین‌المللی برخوردار نیست. طی یک سال گذشته، بسیاری از شرکت‌های بزرگ اروپایی و آسیایی وارد معاملاتی با ایران شده‌اند که پیش از توافق برجام به دلیل اعمال تحریم‌ها، امکان ورود به آن را نداشتند. این موضوع حتی بعد از پیروزی ترامپ همچنان ادامه داشته است. این موضوع نشان می‌دهد نوعی اطمینان خاطر در مورد استمرار توافق برجام در میان دولت‌ها و فعالان اقتصادی دیده می‌شود. البته در این میان، هنوز برخی از بانک‌های بزرگ از همکاری با ایران خودداری می‌کنند. با این حال در ظاهر به نظر می‌رسد این تعلل، آن گونه که بانک‌های بزرگ اروپایی می‌گویند، ریشه در موضوعات غیرهسته‌ای ازجمله قوانین بانکی در ایران دارد. از این رو توان دولت بعدی آمریکا برای اجماع سازی علیه جمهوری اسلامی ایران در صورتی که نقض‌کننده برجام نباشد، بسیار دشوار به نظر می‌رسد.

تاکتیک تحریک ایران

البته جریان‌های ضد برجامی در آمریکا امیدوار هستند از طریق تحریک و خسته کردن ایران، مسئولیت نقض برجام را بر دوش تهران بگذارند. یکی از آخرین تلاش‌ها در این راستا، تمدید «قانون تحریم ایران» موسوم به ایسا است که سابقه آن به قانون تحریمی داماتو در سال 1996 باز می‌گردد. کنگره آمریکا چندی پیش در توافقی دو حزبی، با اکثریت قاطع آرا به تمدید این قانون تا 10 سال دیگر رای داد. آن گونه که گفته شده، قرار است این مصوبه به امضای باراک اوباما، رئیس‌جمهور کنونی آمریکا برسد. گرچه تصویب چنین مصوبه‌ای با روح برجام مغایرت دارد، با این حال تا زمانی که رئیس‌جمهور آمریکا در چارچوب تعهدات این کشور از اعمال تحریم‌های هسته‌ای علیه جمهوری اسلامی ایران خودداری می‌کند، برجام از سوی آمریکایی‌ها نقض شده تلقی نخواهد شد.

براساس مفاد برجام، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا باید همزمان با اجرایی شدن این سند - پس از گزارش رسمی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرایی شدن تعهدات ایران ـ باطل اعلام شود؛ اقدامی که سال گذشته محقق شد، اما در مورد تحریم‌های آمریکا، توافق شد که تا سال هشتم اجرای برجام یا زمانی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی زود تر از این تاریخ اعلام کند، تحریم‌های مصوب کنگره این کشور به حال تعلیق درآید. در این مدت تحریم‌های اعمال شده از سوی قوه مجریه آمریکا ـ شامل دستورهای اجرایی رئیس‌جمهور این کشور، وزارت امور خارجه و وزارت خزانه داری ـ ملغا خواهد شد و رئیس‌جمهور این کشور با فرمان‌های اجرایی، مانع ادامه تحریم‌ها علیه ایران خواهد شد. پس از گذشت هشت سال یا زودتر از آن به درخواست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، رئیس‌جمهوری آمریکا از کنگره این کشور خواهد خواست که تحریم‌ها علیه ایران را لغو کند. این اقدام باید همزمان با درخواست دولت جمهوری اسلامی ایران از مجلس شورای اسلامی برای تصویب لایحه پیوستن به پروتکل الحاقی پیمان منع گسترش اتمی، ان.پی.تی، خواهد بود. البته تصمیم گیری در مورد لغم تحریم‌ها و پیوستن به پروتکل الحاقی به ترتیب در اختیار مجالس ملی آمریکا و ایران خواهد بود و چه‌بسا چنین نهادهایی از پذیرش چنین درخواست‌هایی سر باز بزنند. با این حال آنچه اهمیت دارد این است که تا 8 سال آینده هیچ یک از قوانین تحریمی علیه ایران که در کنگره آمریکا تصویب شده باشد، ازجمله قانون ایسا ملغا نخواهد شد؛ هرچند که هیچ یک از این قوانین نیز نباید در این مدت اجرا شوند.

ادعای نجات برجام؛ درست یا غلط؟

در ارتباط با روند تمدید قانون ایسا، دولت آمریکا اعلام کرد، تمدید قانون معتبر کنونی به منزله تصویب تحریم‌های جدید که واشنگتن براساس برجام از عمل به آن منع شده، نیست. گفته می‌شود جریان‌های ضدبرجامی در آمریکا قصد داشتند در زمان بررسی تمدید ایسا در کنگره، متمم‌هایی به آن اضافه کنند که اگر چنین اتفاقی رخ می‌داد، به دلیل تصویب قوانین جدید تحریمی، نقض آشکار برجام تلقی می‌شد. مقامات دولت آمریکا مدعی هستند با مذاکرات فشرده با سران جمهوریخواه در دو مجلس کنگره، عاقبت آنان را راضی کردند که فقط متن ایسا بدون هیچ گونه دخل و تصرفی به تصویب کنگره برسد و در ازای آن، تقریبا تمام اعضای دموکرات کنگره نیز به آن رای مثبت دهند. اکنون کاخ سفید مدعی است که برای نجات برجام، اعضای دموکرات کنگره متفق‌القول به آن رای مثبت دادند. فارغ از این که چنین ادعایی با واقعیت تطبیق داشته باشد یا خیر، آن‌چه اهمیت دارد این است که آمریکایی‌ها با تمدید قانون ایسا، بدعهدی و نه ضرورتا نقض برجام انجام داده‌اند.

با این حال اکنون عملکرد دولت بعدی آمریکا بیش از عملکرد دولت کنونی مورد توجه قرار دارد. اگر ترامپ در زمان انقضای فرمان‌های اجرایی رئیس‌جمهور کنونی مبنی بر تعلیق تحریم‌های ایران که زمان‌های 90 روزه تا 180روزه را در برمی‌گیرد، این فرمان‌ها را امضا کند، برجام حفظ خواهد شد. در غیر این صورت، با اجرایی شدن دوباره تحریم‌ها علیه ایران، مسئولیت نقض برجام برعهده آمریکا قرار خواهد گرفت و کمیسیون مشترک باید به این موضوع رسیدگی کند. در این صورت اگر کمیسیون موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد، چه‌بسا زمینه برای از سرگیری تحریم‌های این شورا علیه ایران فراهم شود. چنین برخوردی بی‌تردید ایران را در کنار گذاشتن تمام محدودیت‌های پذیرفته شده در چارچوب برجام ازجمله تعداد سانتریفیوژها، سطح غنی‌سازی و طراحی راکتور آب سنگین اراک و تاسیسات فردو مصمم خواهد ساخت. موضوعی که آمریکایی‌ها مدعی هستند زمان گریز ـ زمان رسیدن به سلاح اتمی ـ را برای ایران از یک سال به چند هفته کاهش خواهد داد. با توجه به وعده‌های ترامپ برای حل مشکلات اقتصادی مردم آمریکا و همچنین پرهیز از جنگ‌های پرهزینه در خاورمیانه بسیار دور از انتظار خواهد بود که دولت آمریکا بخواهد یا حتی بتواند چنین بحرانی را در سطح بین‌المللی به‌وجود آورد.

امیر علی ابوالفتح/ کارشناس مسائل آمریکا