افراط‌گرایان، رودرروی علویان

ظاهرا اولین منبعی که درباره این فرقه صحبتی به میان آورده کتابی است به نام المجموع نوشته سلیمان ادهانی که در سال 1859 در حلب منتشر شده است. طبق آورده‌های این کتاب علویان همان پیروان ابن‌نصیر العبدی البکری‌النمری هستند. می‌گویند او خود را باب امام یازدهم نامید، اما امام عسکری(ع) از او به خاطر غلوی که درباره ائمه می‌کرد اعلام برائت جوید. پیروان او از این پس نام نصیریه را بر گروه خود نهادند. ظاهرا این نام روزگار سلطه فرانسه بر سوریه در سال‌های 1920 تا 1946 بر این فرقه باقی بود و از این پس بتدریج نام علویه را برای خود برگزیدند.

روند استقلال علویان از سال 1920 شروع شد و در همان دوره‌ای که سوریه زیر سلطه فرانسویان بود این گروه، ‌منطقه جبال نصیریه را به عنوان منطقه‌ای مستقل با نظام اداری مشخص برای خود انتخاب کرد و حتی زمینه‌های تشکیل دولت علویان لاذقیه را فراهم آورد و در محاکم قضایی که این گروه برای پیگیری مسائل حقوقی تاسیس کرد، حکم قضایی براساس مذهب جعفری و البته با تفاوت‌هایی صادر می‌شد. از این زمان بود که علویان به عنوان یکی از بازیگران اصلی سوریه پای به عرصه حیات سیاسی این کشور گذاشت‌. این روند البته با اعتراضاتی که از سوی ملی‌گرایان و احزاب مخالف صورت گرفت روند رو به ضعف را نهاد و در نهایت در سال 1936 انحلال دولت علویان و الحاق آن به سوریه اعلام شد. این مساله البته چیزی از نفوذ علویان نکاست، بلکه جوانان علوی حضور فعالی را در ارتش سوریه پیدا کردند و البته با تشکل حزب بعث بسیاری از آنان به این حزب پیوستند. بتدریج با قدرت‌گیری علویان در ارتش ارتباط آنان با حزب بعث بیشتر شد.

در میان علمای اسلام پیرامون شیعی بودن این جریان اختلاف‌نظر فراوان و جدی وجود دارد و البته برخی از آنان عقاید انحرافی را به این فرقه درباره جنبه الوهیت قائل شدن علویان برای امام علی و برخی دیگر از افراد نسبت دادند که البته چنین نسبت‌هایی از سوی خود علویان بشدت رد شده است.

با این وصف اگر تعالیم نصیریه به عنوان مبنای فکری این جریان مورد ارزیابی قرار گیرد، برخی آمیختگی‌های این جریان با عناصری اعتقادی در شیعه، مسیحیت و... مثل قائل شدن به تثلیث در وجود انبیا را می‌توان به عنوان التقاط در این فرقه پذیرفت و حتی در آداب و رسوم این جریان در روزگار گذشته آورده‌اند که این گروه التزام چندانی به رعایت شئون مسلمانی و بجای آوردن نماز و روزه نداشتنداما با این وصف علویان فعلی خود را از بقایای جریان نصیریه نمی‌دانند و در کنار سایر فرق‌های اسلامی زیست مسالمت‌آمیزی را در پیش گرفته اند و بر خواندن نماز و گرفتن روزه و بجای آوردن سایر مراسم و مناسک عبادی مثل سایر مسلمانان اصرار دارند. در کنار این مساله برخی از علویان هم معتقدند که علویه یک فرقه مذهبی نیست بلکه طریقتی صوفیانه برای زیست در جهان است.

گرایش‌های مختلف در جامعه علویان سوریه

چنین اختلاف‌نظرهایی البته ناشی از انشعاباتی است که در میان علویان رخ داده است. علویان سوریه از چند گروه شامل جعفریه، شمالیه، کلازیه، حیدریه و جنبلانیه تشکیل می‌شوند که در این میان جعفریه نزدیکی فراوانی با مذهب امامیه دارد و بسیاری از اعتقادات آنها با شیعیان اثنی‌عشری شبیه است، اما در شعب دیگر علویان اعتقاداتی مخالف و متفاوت از مذهب شیعیان امامیه وجود دارد. با این وصف غالب جریان علویان موجود در مجموعه جمعیتی سوریه شامل کسانی است که عقایدشان مثل گروه جعفریه است.

در حال حاضر با توجه به اهتمام علویان سوری بر رعایت آداب و مناسک مذهبی بسیاری از مراجع شیعی آنان را شعبه‌ای از جریان شیعی در جهان اسلام می‌دانند و برخی از آنان از جمله آیت‌الله جعفر سبحانی معتقدند که عقایدی که به نصیریه مثل حلول و غلو در حق ائمه،‌ تناسخ،‌ نبوت محمد‌بن نصیر و... نسبت داده شده اتهاماتی بدون سند و غیرقابل اعتماد است و آنان به رسالت پیامبر، امامت امیرمومنان و یازده امام از نسل او باور دارند.

در واکنش به اتهاماتی چون غیرمسلم بودن علویان تلاش‌های گسترد‌ه‌ای از سوی جامعه علوی سوریه برای پاسخگویی به این اتهامات صورت گرفت. مجموع این فعالیت‌ها باعث شد که در سال‌های 1936، 1950 و 1973 شیوخ علوی بیانیه‌ای صادر کردند و علویان سوریه را از جزو شیعیان اثنی‌عشری دانستند.

قدرت سیاسی در دولت اسد

علویان در شرایط فعلی بیشتر در سواحل سوریه سکنی دارند و استان‌های لاذقیه، طرطوس،‌ حماه و حمص از دیگر محل تجمع زیستی علویان محسوب می‌شود و البته گروهی هم به همین نام در استان ختای ترکیه استقرار دارند که به لحاظ خط مشی و تفکر و اعقتادات با همدیگر فاصله دارند. حتی این اختلاف برگرفته از خاستگاه نژادی متفاوت هم هست. علویان ترکیه خود را از نژاد قبایل ترک می‌دانند و علویان سوریه برای خود خاستگاه عربی قائل هستند. برابر با آمار، علویان 13درصد از جمعیت سوریه را شامل می‌شوند اما با این وصف به لحاظ قدرت سیاسی اهمیت قابل توجهی را با روی کار آمدن حافظ اسد که منتسب به این جریان است، پیدا کردند و در نهایت در دهه 60 میلادی حزب بعث با حمایت‌های ارتش توانست قدرت را در سوریه به دست گیرد. در سال 1971 حافظ اسد فرمانده علوی ارتش سوریه که پیش از این پله‌های ترقی را در سمت‌هایی چون وزیر دفاع، ‌فرمانده نیروی هوایی، ‌نخست‌وزیر و دبیر کلی حزب بحث بپماید با کودتایی توانست قدرت را در سوریه به دست گیرد و رئیس‌جمهور سوریه شود. از زمان روی کار آمدن حافظ اسد، هم فکران علوی او توانستند موقعیت ویژه‌ای را در ارتش، دولت و سازمان‌های امنیتی به دست آورند و به مناصب کلیدی دست پیدا کنند. با این وصف با وجود این‌که جریان غالب مذهبی که برآمده از یک جریان تشکیلاتی و فرقه‌ای باشد از فرصت‌ها برای تغییر صبغه و رنگ مذهبی در سطوح مختلف جامعه استفاده می‌کند،‌ جریان علوی حاکم صرفا به تصاحب مناصب اداری و سیاسی بسنده کرده و تلاشی برای همرنگی مذهبی همه سطوح اجتماعی نداشت اما با این وصف،‌ قدرت‌گیری فزاینده علویان در نظام سیاسی جامعه سوری آن روز با مخالف خوانی‌هایی از سوی برخی از گروه‌های مذهبی و تشکیلات دینی مواجه شد و برخی از افراط‌گرایان در پی فروکشیدن نظام جدید بودند.

تلاش حافظ اسد برای تحکیم پایه‌های قدرت ارتش،‌باعث شد جنبش‌های سلفی مذهبی مثل اخوان المسلمین، نفوذ علویان را به مثابه یک تهدید برای خود در نظر گرفتند و با توجه به این که جامعه سنی مذهبی اکثریت ساکنان سوریه را تشکیل می‌داد انتقادات گسترده‌ای را نسبت به نظام جدید آغاز کردند. بعدها با رشد فزاینده مخالفت‌های اخوان‌المسلمین با نظام جدید که در اواخر دهه 70 و اوایل دهه 80 به اوج خود رسید، برخی از مخالفان با ترور برخی از افسران نظامی علوی، کارگزاران دولتی و مقامات حزب بعث تلاش‌هایی را برای ساقط کردن حافظ اسد در پیش گرفتند که در نهایت با اوج گرفتن کشمکش‌های چریکی، اخوان المسلمین کنترل شهر حماه را در دست گرفتند. چنین مواجه‌ای برخورد شدید حکومت را در پی داشت که با سرکوب مخالفان از سوی حاکمیت مستقر مواجه شد. ریشه بسیاری از اختلافات و درگیری‌های کنونی در بحران فعلی سوریه در کنار دخالت‌های آشکار و پنهان برخی از کشورهای عربی با جلوداری جریان‌های سلفی برای ساقط کردن حکومت در سوریه است.

فتاح غلامی / پژوهشگر تاریخ