پنهان و پیدای یک کودتای نافرجام

الف) سناریوها

عملکردهای متناقض حکومت حزب عدالت و توسعه که بر خلاف شعارهای اولیه و در راستای مرام و نیت درونی آنان، با منافع استکبار جهانی همواره و چندان هم سو نیست، بویژه تغییر مواضع اخیر حکومت حزب عدالت و توسعه و آقای اردوغان در مسائل داخلی و خارجی، موجباتی را فراهم ساخت تا از سوی مراکز هدایت و مدیریت نظم بین‌الملل، علاوه بر چند اخطار قبلی، این بار نه در راستای اخراج، بلکه در سطح کارت زرد، هشدار داده شود.

حکومت حزب عدالت و توسعه طی طرحی محرمانه قصد داشت در مورخ 16 ژوئیه 2016 میلادی، بسیاری از مسئولین در ارتش ـ سازمان امنیت ـ قوه قضاییه که طرفدار جنبش گولن بودند بازداشت و محاکمه کند. لذا اعضای جنبش گولن، طراحان کودتا، از این موضوع باخبر شدند و برای رفع آن پیشدستی کردند و کودتا را زودتر از تاریخی که در نظر داشتند به راه انداختند. بی نظمی و آشفتگی کودتای نافرجام نیز به همین دلیل بود. البته توسل به خشونت، تا چه رسد به راه انداختن یک کودتای نظامی، روال کار معمول جنبش گولن نیست. چنانچه در مورد پرونده‌های ارگنکون، پتک، اولین دوره مذاکرات صلح با کردها (مذاکرات اسلو)، مشاهده گردید، جنبش مذکور به روش‌هایی مانند استراق سمع تلفنی، جعل شواهد و مدارک، تلاش برای بدنام کردن مخالفان متوسل می‌شود.

کمالیست‌های ملی‌گرا (لائیک‌های پیرو کمال آتاتورک) در ارتش، پیروان فتح‌الله گولن را برای اقدام به کودتا ترغیب کردند، البته کمالیست‌ها واقف بودند که این کودتا شکست خواهد خورد و حتی در افشا و عدم موفقیت آن با برخی فرماندهان طرفدار حکومت حزب عدالت و توسعه همکاری کردند، زیرا آنان در قبال ضربه‌هایی که از گولنیست‌ها خورده بودند، درصدد پاکسازی ارتش از طرفداران فتح‌الله گولن بودند.

کودتای مذکور طرحی بود که شخص آقای اردوغان برای کسب قدرت و محبوبیت بیشتر به اجرا در آورد، ولی گسترش عملیات فراتر از طرح مدنظر صورت گرفت. شورش مذکور در راستای توافق اخیر واشنگتن ـ مسکو، برای پایان گام به گام جنگ در سوریه نیز ارزیابی شده است، همچنین عملیات مذکور طرحی برای انحراف افکار عمومی از مداخلات ترکیه در عراق و سوریه، جنگ با پ.ک.ک و در راستای تلاش آنکارا برای نزدیکی بیشتر به واشنگتن و تل‌آویو، تحلیل شده است. ضمن آن که بهانه و زمینه مناسبی برای ادامه پاکسازی مخالفان اردوغان فراهم خواهد ساخت. البته در زمانی که حکومت حزب عدالت و توسعه درگیر با معضلات عدیده اقتصادی و اجتماعی، عواقب وخیم دخالت در سوریه و عراق، جنگ با پ.ک.ک، تهدیدهای داعش و اکراد است، کودتای نظامی آخرین چیزی است که به آن احتیاج دارد.

دلایل وقوع کودتا

اولین کودتای رنگی (مخملی) علیه رجب طیب اردوغان و حکومت حزب عدالت و توسعه را می‌توان حوادث پارک گزی استانبول ذکر کرد که پس‌از دو سال اسناد حمایت «بنیاد سوروس» از آن افشاء می‌گردد. دومین کودتا نیز بر اثر معضلات اجتماعی، بویژه تضعیف و پاکسازی جریان‌های کمالیزم و گولنیزم طی دو سال اخیر بوقوع پیوست. زیرا آنان دریافتند که در نهایت با کودتا یا بدون کودتا، به سرکوب و ریشه‌کن شدن محکوم خواهند شد، لذا طی یک اقدام جسورانه، عجولانه، غیرعقلانی دست به کودتای نظامی زدند.

ب) عوامل داخلی

عمیق‌تر شدن شکاف‌های ساختارهای اجتماعی ترکیه

آشفته گردیدن اوضاع امنیتی، اقتصادی، سیاسی

رویکرد انحصارگرایانه، عملکرد‌های غیردموکراتیک اردوغان و حکومت حزب عدالت و توسعه

اعتراض محافل کمالیزم، گولنیزم، در نیروهای مسلح، قوه قضاییه، بنگاه‌های اقتصادی، نسبت به تضعیف و پاکسازی آنان

نگرانی احزاب مخالف از سیستم جدید مورد نظر اردوغان که موجبات کاهش قدرت پارلمان و افزایش اختیارات رئیس جمهور را فراهم خواهد ساخت.

واهمه افکار عمومی جامعه از تداوم و توسعه دخالت‌های اردوغان در قوه قضاییه

نگرانی بخش عمده جامعه ترکیه به دلیل نتایج مصیبت‌بار دخالت ترکیه در امور داخلی سوریه و عراق

نارضایتی جامعه، بویژه حدا قل ده میلیون کرد ساکن ترکیه از آغاز و تداوم جنگ مسلحانه با پ.ک.ک

پ) عوامل خارجی

مواضع سیاست خارجی حکومت حزب عدالت و توسعه، طی سال‌های آغازین قدرت تا شروع بهار عربی (بیداری اسلامی) و سپس طی مراحل بعد تا کنون، شاهد رفتارهای متناقض و عملکرد‌های دوگانه بوده است. مسلما تغییر مواضع و عملکرد‌های خارجی هر کشور، تبعات و هزینه‌هایی در برخواهد داشت. اگرچه در کودتای نظامی نافرجام مذکور، کشورهای خارجی و نیروهای بین‌المللی، دخالت مستقیم و محسوسی نداشتند، اما تبعات و هزینه‌های برخی عملکردها، واکنش‌های متقابل، می‌تواند نتایج غیرمحسوس، اما بس مهمی در مسائل داخلی داشته باشد.

رکود سیاست تنش صفر با همسایگان

جایگزینی عملکرد‌های غیرمتعارف، ائتلاف‌های زودگذر، جهت نیل به موقعیت قدرت برتر منطقه‌ای

مداخله در امور داخلی سوریه و اعلام مخالفت علنی با تداوم دولت قانونی بشار اسد

همکاری، حمایت‌های آشکار و پنهان از گروه‌های تروریستی تحت عنوان مبارزه با ظلم در سوریه در راستای تقویت گروه‌های مبارز طرفدار و تضعیف اکراد استقلال‌طلب

همکاری و حمایت از مخالفین دولت قانونی عراق

مداخله در امور داخلی عراق، بویژه در مناطق ترک و کرد نشین

هم سویی نکردن با واشنگتن در موضوع اکراد شمال سوریه

عدم هم سویی با تهران در مسائل ذی ربط با عراق و سوریه

عدم هم سویی با مسکو در مساله سوریه

هم سویی با برخی از سران مرتجع منطقه

تداوم مشکلات حقوقی و سیاسی در روابط با اتحادیه اروپا

تلاش برای عادی سازی و بهبود روابط با رژیم صهیونیستی اشغالگر قدس، علی رغم اعلام حمایت از مردم فلسطین (حماس) و غزه

ت)‌ علل شکست کودتا

کاری که گروهی از افسران میان رتبه ارتش ترکیه انجام دادند، شاید آخرین فرصت برای بقا و شانس نهایی برای جلوگیری از نابودی تلقی گردد و الا یک کمدی تمام‌عیار بود که هیچ شباهتی به یک کودتای نظامی نداشت و حماقتی محض و محاسبه‌ای کاملا اشتباه ارزیابی می‌شود. عملیات کودتا به وسیله مجموعه نیروهای مسلح طراحی نشده بود و شامل بخشی از افسران رده میانه، اغلب ژاندار مری و نیروی هوایی بود که در لایه‌های بالایی قدرت زیادی نداشتند و به همین دلیل بدون حمایت‌های لازم و کامل ارتش، فاقد دارایی‌ها و قابلیت‌های لازم برای به ثمر رساندن کودتا بودند.

ث) رشد نسبی اجتماعی و دموکراسی در ترکیه

ارتقا آگاهی مردم، توسعه سیاسی

عدم همخوانی بلوغ سیاسی جامعه با مشی حاکمیت نظامی‌ها

فقدان اقبال عمومی، عدم مقبولیت توسل به زور برای تغییر دولت منتخب مردم

محبوبیت اردوغان و حزب عدالت و توسعه در ترکیه

موفقیت طرف مقابل در بسیج گسترده طرفداران، حضور توده مردم در صحنه،

عدم محاسبه کودتاگران از نقش مساجد در بسیج مردم و تقویت روحیه مقاومت و ملی‌گرایی

عدم همراهی و اعلام مخالفت هماهنگ احزاب مخالف در پارلمان و محافل خارجی از کودتا

ج) نقش تاثیرگذار توسعه ارتباطات جمعی نوین در ترکیه

تأثیرگذاری فوق العاده رسانه‌های گروهی، شبکه‌های اجتماعی مجازی بر افکار عمومی جامعه

شکست کودتاگران در جنگ رسانه‌ای، عدم بهره‌مندی لازم از ابزار‌های ارتباطی مدرن

بهره‌برداری بهینه اردوغان و حامیانش از ابزار‌های ارتباطات جمعی نوین

چ) تغییر ساختار و نقش نیروهای مسلح

عدم لحاظ تغییر ساختار، نقش، موقعیت نیروهای مسلح

عدم محاسبه میزان از بین رفتن وحدت عقیده و نظر در ساختار کلاسیک ارتش

عدم محاسبه میزان تضعیف رسالت قیمی و پاسداری ارتش از ارزش‌های کمالیزم

عدم آگاهی کودتا گران از وضعیت جاری جامعه و میزان مقبولیت کودتای نظامی

اشتباه محاسباتی در میزان ثبات حکومت، حمایت مردم و احزاب مخالف از حکومت

تاخیر در دستگیری رهبران حکومت، مسئولین کلیدی و ساقط کردن وسایل ارتباط جمعی حکومت

عدم همراهی فرمانده ستاد مشترک و فرماندهان نیروهای سه گانه، مخالفت و درگیری برخی افسران

حضور و نفوذ کم کودتا گران در نیروی زمینی ارتش

عدم برنامه‌ریزی منسجم برای خلع سلاح یا مقابله نظامی با نیروهای سازمان امنیت ملی، واحد‌های ویژه ضدشورش پلیس، ملیشیاهای حزب

گسست‌های بحران‌زا در ترکیه

از اواخر حکومت عثمانی تا امروز، ترکیه با عدم ثبات به دلیل بحران هویتی مواجه است و هنوز نتوانسته مشکل هویتی خود را حل کند. این که آیا ترکیه یک کشور اسلامی است یا اروپایی؟ این دوگانگی هم چنان در جامعه سیاسی ترکیه حل و فصل نشده است. حتی امروز در ترکیه تحت حاکمیت اردوغان نیز دوقطبی‌های «سکولار ـ اسلام‌گرا» و «ترکی ـ کردی» به وضوح قابل مشاهده است.

عضویت جمهوری ترکیه در ناتو، قرابت عقیدتی بیشتر مردم ترکیه با حزب عدالت و توسعه الزامات حمایت‌های آمریکا از این حزب را فراهم ساخته است، به طوری که در حال حاضر روی کار آمدن هیچ یک از احزاب مخالف ترکیه نمی‌تواند تامین‌کننده منافع آمریکایی‌ها و غرب در این کشور و در جریان تحولات منطقه باشد. حضور مردم در خیابان‌ها مانع به نتیجه رسیدن کودتا ی مذکور شد، این نشان‌دهنده رهبری با نفوذ اردوغان در میان مردم و تأثیرگذاری در فضای اجتماعی و جریان‌های سیاسی این کشور است. اردوغان را می‌توان یک جریان معرفی کرد، جریانی به نام حزب عدالت و توسعه. در واقع، جریان حزب عدالت و توسعه است که اردوغان را به چنین جایگاهی در جامعه ترکیه رسانده است. این دو در نگاهی کلان‌تر، با یکدیگر در تعامل هستند؛ هم رهبر به حزب شخصیت می‌دهد و هم حزب به رهبر. اینک اردوغان در نتیجه کودتای بدون منطق و محاسبه، روی شکافهای گسل‌های سیاسی بزرگ ترکیه با عنوان «قهرمان مبارزه و مقاومت در برابر مخالفین» ایستاده است وجایگاه و موقعیت جدیدی برای خود کسب و تعریف خواهد کرد.

احمد مرجانی‌نژاد/ پژوهشگر مسائل منطقه