قناعت گمشده ضیافت‌های پرتجمل افطار

یک طرف سادگی حرف اول را می‌زند و طرف دیگر، تجمل‌گرایی برای خودش جولان می‌دهد. بساط افطارهای ساده، خیلی زود و سریع چیده می‌شود و برای ضیافت‌های افطار، از مدت‌ها قبل برنامه‌ریزی می‌کنند و چندنفر برای آماده‌‌سازی‌اش آستین بالا می‌زنند. حکایت سفره‌های پرتجمل افطاری در ماه مبارکی که همه به مهمانی خدا دعوتند، حکایت عجیبی است. پدیده‌ای که سال به سال بیشتر شیوع پیدا می‌کند و می‌تواند زنگ هشداری را به صدا در بیاورد که از تهدید تجمل‌‌گرایی بر سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی خبر می‌دهد؛ زندگی‌ای که در آن سادگی و قناعت اصلی پذیرفته شده است و حالا در گیر و دار هجوم سبک‌های مختلف زندگی از فرهنگ‌های دیگر به کشورمان در معرض تهدید قرار گرفته است.

رمضان؛ ‌فرصت خودسازی

ماه خدا و بهار قرآن؛ ‌درباره رمضان زیاد گفته‌اند و شنیده‌ایم. شنیده‌هایمان را اما کمتر آویزه گوش کرده‌ایم که اگر کرده بودیم، بهانه‌ای برای نوشتن این گزارش وجود نداشت. همه ما می‌دانیم که در این ماه عزیز و در این ساعت‌ها و لحظه‌های ارزشمند، ‌این فرصت به مسلمانان روزه‌دار داده شده که به پاکسازی درون و اصلاح بیرون خود بپردازند؛‌ اتفاقی که به آنها کمک می‌کند در مسیر نزدیک شدن به معبود گام بردارند. این اتفاق تا اندازه زیادی سبک زندگی یک فرد روزه‌دار را تحت تاثیر قرار می‌دهد که تغییر در تعداد وعده‌های غذایی، یکی از این نشانه‌هاست. برای فرد روزه‌دار،‌ سحر و افطار به عنوان دو وعده اصلی در ایام روزه‌داری تعریف شده است. همین موضوع،‌ بهانه‌ای است برای اهمیت پیدا کردن اطعام روزه‌داران در وعده افطار. همین جاست که سفره‌های افطار از اولین روزهای ماه رمضان، کنج خانه‌ها پهن می‌شود و خیلی‌ها مهمان این سفره‌ها می‌شوند. سفره‌ای که اگر با رعایت اصول پذیرفته شده در سبک زندگی اسلامی مان باشد،‌ نه‌تنها ثواب زیادی عاید صاحبخانه می‌کند که گام مهمی در نزدیک شدن به خداوند به حساب می‌آید.

اما مشکل دقیقا همین جا به وجود می‌آید. همین جا که خیلی‌ها راه را گم می‌کنند و مسیر را اشتباه می‌روند. حجت‌الاسلام عبدالمقیم ناصحی، رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران در این باره به جام‌جم می‌گوید: افطاری دادن باعث افزایش الفت و انس، پیوند ارحام و ترویج خوبی‌ها و دوستی‌ها بین انسان‌ها می‌شود. از این رو در دین ما به افطاری دادن به مومنان بارها توصیه شده است.

نشانه‌های این موضوع را می‌توان در روایات و احادیث زیادی دید. در فضیلت افطار همین بس که پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: افطاری دادن به برادر مسلمانت و خوشحال کردن او، پاداشی بزرگ‌تر از روزه‌داری تو دارند.

ناصحی با اشاره به این موضوع می‌گوید: یکی دیگر از اثرات مثبت افطاری این است که باعث اشاعه فرهنگ روزه داری می‌شود. به این ترتیب افرادی که روزه نمی‌گیرند هم وقتی مهمان این سفره‌ها می‌شوند نسبت به انجام این کار ترغیب می‌شوند.

متاسفانه مدتی است که می‌بینیم این سنت حسنه تحت تاثیر فرهنگ‌های بیگانه قرار گرفته و با ورود بحث‌هایی مانند تجمل‌گرایی و اسراف‌ تحت تاثیر قرار گرفته است.

رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر با اشاره به این موضوع تاکید می‌کند: یک سفره افطار اگر با نیت تقرب به خدا گسترده شود، می‌تواند بنده‌های خدا را نزد او گرامی‌تر کند. برای گسترده شدن این سفره، آداب و شرایطی وجود دارد؛‌ یکی این که در این سفره چیزی جز حلال خدا وجود نداشته باشد. نکته بعدی توجه به واجبات است یعنی دوری کردن از تجمل‌گرایی و اسراف. همان طور که خداوند در آیه‌31 سوره اعراف می‌فرماید: « بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید. »

همچنین در آیه 67 سوره فرقان آمده است: « و آنان که چون انفاق نمایند، نه اسراف و تجاوز از حد کنند و نه سختگیری نموده و پایین‌تر از حد روند و (انفاقشان) میان این دو روش، حد وسط و عادلانه است. »

از این نظر، تدارک برای سفره‌های شلوغ افطاری با انواع و اقسام غذاهای رنگارنگ که در بیشتر مواقع خیلی‌هایشان حتی خورده هم نمی‌شوند، نشانه‌ای است بر اسراف و همین موضوع هم نشانه‌ای است بر خارج شدن از مسیر درست زندگی؛ ‌یعنی همان مسیری که حضرت حق نشان داده است.

ابزار نامتعالی برای امر متعالی

افطاری‌های پرخرج و تجملاتی با سبک زندگی اسلامی در تناقض هستند. سبک زندگی‌ای که بارها در بیانات رهبر معظم انقلاب مورد توجه قرار گرفته و حفظ آن، به یکی از دغدغه‌های اصلی دوران حاضر تبدیل شده است.

از این نظر، برگزاری مراسم پرخرج افطار، مهر تاییدی است بر این موضوع که سر این سفره، نشانه‌ای از سبک زندگی اسلامی دیده نمی‌شود. حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی رستم‌نژاد، عضو هیات علمی جامعة‌المصطفی العالمیه هم در تایید این موضوع به فارس می‌گوید: افرادی که افطاری می‌دهند باید حد و مرز خدا را رعایت کنند و وارد حریم خداوند نشوند، یکی از مهم‌ترین این حدود هم اسراف نکردن است.

حجت‌الاسلام رستم‌نژاد در مورد حد و حدود آیین افطاری که این روزها از سوی برخی مردم و بسیاری از ارگان‌ها، نهاد‌ها و مؤسسات رعایت نمی‌شود، می‌گوید: در اسلام بارها به افطاری‌ دادن سفارش شده است، تا جایی که پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: طعام بدهید حتی با نیمی از خرما! اما افرادی که افطار می‌دهند باید حد و مرز تعیین شده را رعایت کنند. یکی از حد و مرزهای اسلام اسراف نکردن است؛ بخصوص نیت اگر قرب به خداوند باشد. آنچه موجب رشد انسان می‌شود، حقیقت قرب است.

عضو هیات علمی جامعه المصطفی ادامه می‌دهد: اصلی در دین ما وجود دارد که برای رسیدن به امر متعالی نباید از ابزار نامتعالی استفاده کرد. بنابراین برای تقرب خدا، خود ابزار و وسیله نیز باید پاک باشد.

حجت‌الاسلام رستم‌نژاد می‌افزاید: اسلام با مکتب‌های مادی فرق دارد که هدف،‌ وسیله را توجیه می‌کند. اسلام منطقا این باور را دفاع می‌کند که برای دستیابی به امر مقدس، خود ابزار باید مقدس باشد.

عضو هیات علمی جامعه‌‌المصطفی العالمیه با اشاره به وجود روایت‌های متعدد درباره افطاری دادن می‌گوید: امام حسن(ع) که به کریم اهل بیت معروف است، هر فقیری را که از راه می‌رسید، مهمان می‌کرد. امیرمومنان(ع) نیز در چهار سال حکومت خود در کوفه افطار می‌داد و بعد از افطار سخنرانی می‌فرمود.

همه این روایات، نشان‌دهنده ثواب بالا و اجر زیاد سنت حسنه‌ای است که وقتی تحت تاثیر حاشیه‌ها قرار می‌گیرد، از مسیر اصلی‌اش دور می‌شود.

افطاری‌های پرخرج از خانه تا اداره‌

رزرو شده است!‌ این جمله را افرادی که به دنبال افطاری دادن در تالارها و سالن‌های پذیرایی هستند، ‌زیاد می‌شنوند؛ یک جمله ساده سه کلمه‌ای که نشان‌دهنده علاقه جماعت زیادی است به افطاری دادن همراه با بریز و بپاش در سالن‌هایی که برای افطار پشت میزشان می‌نشینند و بیشتر یادآور مراسم عروسی و ازدواج است. در این میان، علاوه بر خانواده‌هایی که اصرار دارند از مهمانان روزه‌دارشان در تالار پذیرایی کنند، ‌مسئولان اداره‌ها و سازمان‌های مختلف هم جزو مشتری‌های پروپاقرص هستند.

آنها هم به بهانه افطاری دادن به کارکنانشان، قدم در راهی گذاشته‌اند که یک سرش به اسراف و تجمل‌گرایی می‌رسد. همین جاست که سفره‌های افطاری رنگارنگی با انواع و اقسام غذاها پیش روی مهمانان چیده می‌شود،‌ مهمانان ویژه‌ای که خودشان هم می‌دانند حتی در طول یک هفته، حریف این همه غذای چیده شده روی میز نمی‌شوند.

دکتر عباس گلدوست تهرانی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در تحلیل این پدیده به جام‌جم می‌گوید: این امر، نشانه‌ای از مصرف‌‌گرایی به شکل نوین است؛ پدیده‌ای که کم‌کم به یک آسیب اجتماعی تبدیل شده است. در بررسی ابعاد مصرف‌گرایی باید نگاهی گسترده‌تر از سطح جامعه داشته باشیم چراکه موج مصرف‌گرایی از مرزهای یک کشور عبور می‌کند و افراد یک جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد که این تاثیرپذیری در سطوح مختلف جامعه دیده می‌شود.

دکتر گلدوست با اشاره به این موضوع می‌گوید: در تحلیل این موضوع به این نتیجه می‌رسیم که مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی وقتی بین اعضای طبقه بالای جامعه دیده می‌شود، بیشتر به عنوان الگویی برای نشان دادن هویت بالا به کار می‌رود. از آن طرف، وقتی طبقه متوسط جامعه به مصرف‌گرایی رو می‌آورند، می‌خواهند وجهه خود را با این کار بالا ببرند و در افراد طبقه پایین دست جامعه هم روی ‌آوردن به مصرف‌گرایی، نشانه‌ای از تقلید از طبقات دیگر است.

این استاد دانشگاه در ادامه هشدار می‌دهد، اگر چاره‌ای برای رواج این معضل اندیشیده نشود،‌ تبعاتش دامن بقیه بخش‌های جامعه را هم می‌گیرد. گلدوست با اشاره به این موضوع می‌گوید: تمام افراد یک جامعه در صورت شیوع پدیده مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی در معرض آسیب قرار می‌گیرند.

آنها می‌توانند بسرعت اسیر این پدیده شوند. درنتیجه بهتر است در زمینه فرهنگی، مسئولان با تقویت بنیان‌های فرهنگی ای که در جامعه ما وجود دارد، جلوی رواج پدیده مصرف‌گرایی را بگیرند. در حقیقت تنها راه درمان این بیماری، رجوع به فرهنگ و داشته‌های غنی فرهنگ اسلامی ـ ایرانی خودمان است؛ ‌جایی که در آن ارزش انسان‌ها به مال و منال و دارایی نیست.

چشم و همچشمی در سفره‌های افطاری

اگر در گذشته سفره‌های پرخرج افطار در خانه‌های افراد متمول دیده می‌شد حالا دیگر خیلی وقت‌ها افراد متوسط و حتی کم‌درآمد جامعه، میزبان سفره‌ای می‌شوند که جمع هزینه‌‌هایش خیلی وقت‌ها اندازه نصف حقوق یک ماهشان است.

ریشه‌های این پدیده هم به رواج چشم و همچشمی در جامعه می‌رسد؛ پدیده‌ای که حالا دامن افطاری‌های ساده را گرفته است. دکتر جمال یونسی، روان‌شناس و استاد دانشگاه با اشاره به این موضوع به جام‌جم می‌گوید: چشم و همچشمی به نوعی رفتار انسانی در حوزه عمل اجتماعی اشاره دارد. از این نظر به کلمه چشم در این عبارت اشاره شده است که دیدن نقش مهمی در آن ایفا می‌کند. یعنی افرادی که تحت تاثیر پدیده چشم و همچشمی قرار می‌گیرند، تحت تاثیر بینایی‌شان قرار دارند، اما اینجا این دیدن کنترل رفتار آنها را به دست می‌گیرد. در نتیجه ما می‌بینیم که حتی در خانواده‌های کم‌درآمد هم تمایل زیادی به برپا کردن مهمانی‌های پرخرج افطار دیده می‌شود.

این روان‌شناس در ادامه می‌گوید: با این که اینجا یادگیری مشاهده‌ای هم اتفاق می‌افتد، اما در کل فردی که چشم و همچشمی می‌کند، به این خاطر این کار را انجام می‌دهد که در درونش حس حقارت دارد و این حس حقارت باعث می‌شود که بخواهد خودش را شبیه دیگران بکند یا حتی از آنها بهتر باشد. در نتیجه، تمایل زیادی به این پیدا می‌کند که خودش را توانمندتر از آنچه هست، نشان بدهد.

سامان گودرزی - جام‌جم