شکست انحصار بـرنامه‌نـویسی و تـولد گرفتاری‌های جدید

به گزارش جام جم کلیک،نکته اینجاست که این تاکسی‌ها، خودروهایی است که صاحبانشان در سامانه اوبر ثبت‌نام کرده‌اند یا به‌صورت تمام‌وقت یا هر زمان که بخواهند با استفاده از همان زیرساخت اوبر از سفارش مردم مطلع می‌شوند و مسافران را جابه‌جا می‌کنند.

هیچ پولی هم این وسط بین مسافر و راننده جابه‌جا نمی‌شود و دستمزد راننده از پولی که از حساب مسافر به شرکت اوبر پرداخت می‌شود، محاسبه و به‌صورت الکترونیکی به حساب او واریز می‌شود.

نمونه دیگر، زیرساخت‌های ارسال و پخش محتوای صوتی و تصویری چون «یوتیوب» است که با آمدنش، نیاز کاربران را به دارندگان انحصاری خدمات پخش سراسری برطرف کرد.

به‌این‌ترتیب فناوری اطلاعات و ارتباطات، آزادی انتخاب بیشتری برای مردم به ارمغان آورده است. آزادی‌هایی که پیش از این به‌صورت انحصاری و در اختیار گروه خاصی بوده است.

راه گریزی نیست

این شکست انحصار و تنوع‌بخشی به انتخاب مردم آثار مثبت زیادی دارد، اما همچنان که هر پدیده‌ای آثار مختلفی به دنبال دارد، این شکست انحصار منتقدان سرسختی نیز دارد، زیرا آنها آثار منفی آن را نیز می‌بینند.

آنچه مسلم است در شرایط کنونی، روندی که به شکست انحصار و تنوع انتخاب منجر می‌شود، ناگزیر است و محدود شدن و محدود کردن کاربران، نه به معنی واقعی عملی و نه مناسب است.

اما آیا در لایه برنامه‌های رایانه‌ای و برنامه‌نویسی هم مشابه چنین اتفاقی افتاده است؟ آیا موج فرصت‌های تازه و شکستن انحصار به اقلیم برنامه‌نویسی هم رسیده و آیا فرصت‌هایی که آزادی انتخاب بیشتری را به برنامه‌نویسان داده در لایه کارفرمایی هم معنی پیدا می‌کند؟

پاسخ این پرسش در کشور ما می‌تواند نرم‌افزار‌های «متن‌باز» باشد و چون این راه‌حل به‌عنوان راه‌حلی واکنشی و برای برون‌رفت از شرایطی خاص برای پروژه‌های ملی چون دولت الکترونیک پیشنهاد و اتخاذ شده و در ادامه خود به پروژه‌ای ملی بدل شده، به همین منظور در این مطلب وارد حیطه مقایسه‌ای و مجادله‌ای «نرم‌افزارهای آزاد» و «متن‌باز» نمی‌شویم.

کپی‌رایت، مایکروسافت و ایران

میلیون‌ها کاربر در ایران از رایانه‌هایی استفاده می‌کنند که به سیستم‌عامل ویندوز مجهز است، حتی در میان کاربران رایانه‌ها و لپ‌تاپ‌های اپل نیز بسیاری نسخه ویندوز مخصوص سیستم‌های اپل را نصب کرده‌اند تا بتوانند «امورات مایکروسافتی» خود را برآورده کنند.

استفاده از سیستم‌عامل ویندوز و انواع محصولات شرکت مایکروسافت به کاربران ایرانی محدود نیست و دستگاه‌های دولتی نیز همین وضع را دارند.

ما مانند بسیاری از مردم جهان و بسیاری از کشورها به مایکروسافت وابسته‌ایم. تنها تصور این‌که اگر روزی تمام سیستم‌های رایانه‌ای مجهز به انواع محصولات مایکروسافت در ایران به هر دلیلی دچار اختلال شوند یا کار نکنند، تصاویری تیره و تار را به ذهن می‌آورد.

اگر چنین اتفاقی بیفتد ممکن است امورات معمولی بسیاری از مردم ما و تمام دستگاه‌های دولتی مختل شده و در آن صورت واقعا وابستگی ما به مایکروسافت برای همه محسوس خواهد بود.

در کنار این مساله، انواع شایعات ـ که نه می‌توان ردشان کرد و نه تائید ـ وجود دارد که در فلان محصول مایکروسافت «درِ مخفی» وجود دارد و فلان محصول مایکروسافت «جاسوس‌افزاری» دارد که تنها توسط خودشان قابل استفاده است و انواع شایعاتی از این دست.

لازم است همین‌جا توقف کوتاهی داشته باشیم. حقیقت دیگری هم در مورد استفاده از نرم‌افزارهای مایکروسافت در ایران وجود دارد. ایران عضو سازمان جهانی تجارت یا WTO نیست و بنابراین قوانین مالکیت‌ مادی مثل کپی‌رایت با آن تفسیری که برای کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت وجود دارد، در ایران وجود ندارد.

برای همین ما می‌توانیم از نسخه‌های کپی شده انواع نرم‌افزار‌هایی که هر کدامشان در کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت، قیمت بالایی دارد، رایگان استفاده کنیم.

به‌این‌ترتیب ما و سیستم‌های رایانه‌ای ما به محصولات مایکروسافت وابسته‌ایم، در حالی‌که پولی برای آن به مایکروسافت نمی‌دهیم یا دست‌کم بیشتر ما این پول را نمی‌دهیم و از دوره‌ای خاص هم ترسی از این وابستگی در ما ایجاد شده است.

ترسی که باعث شد به این فکر بیفتیم که در پروژه‌های ملی و حیاتی بزرگی که تا امروز هم عملیاتی نشده، به فکر این باشیم که از این وابستگی رها شویم.

راه‌حلی به نام متن‌باز

از اوایل دهه 1380 استفاده از نرم‌افزارهای «متن‌باز» به‌عنوان راه‌حل برون رفت از وابستگی ما به شرکت‌های خاصی که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) فعالیت می‌کنند، معرفی شد.

چندی بعد در اواسط دهه 1380 دولت الکترونیکی، بهترین فرصت بود تا زیرساخت نرمِ آن از «نقطه آغازین به‌صورت متن‌باز» و با استفاده از ظرفیت متخصصان داخلی نوشته شود.

به‌این‌ترتیب زمینه‌سازی این نیاز به استفاده از نرم‌افزار‌های متن‌باز ابتدا در کشور تعریف شد و مسئولان و سیاستگذاران وقت هم آن را پذیرفتند و «متن‌باز» وارد دستور کاردولت شد.

اما متن‌باز چیست؟ خیلی ساده و بدون استفاده از انواع اصطلاح‌های فنی و بی‌معادل فارسی، متن‌باز را می‌شود این طور تعریف کرد: متن‌باز یک روش توسعه نرم‌افزار است که از سال‌های اواخر دهه 1990 میلادی، وارد ادبیات نرم‌افزارنویسی شد.

برای این‌که «چرخ» دوباره اختراع نشود، در پروژه‌های عمدتا آموزشی ـ تحقیقاتی، برنامه‌نویسان قرار گذاشتند هر کدام کدهای تکه‌های نرم‌افزاری خود یا «کامپوننت»‌های نوشته شده خود را در معرض دید و استفاده دیگر برنامه‌نویسان قرار دهند.

به‌ این ‌ترتیب نرم‌افزارنویسان یا خود با استفاده از روش توسعه متن‌باز، باید مستقل از بسته‌های تکه‌های نرم‌افزاری ساخته شده توسط شرکت‌های تابع قوانین کپی‌رایت، تکه‌های نرم‌افزار خود را بنویسند یا به تکه‌های نرم‌افزاری نوشته شده توسط دیگران اطمینان کنند و آن را در برنامه خود به کار گیرند.

به ‌عبارت خیلی ساده، معنی عبارت نرم‌افزار متن‌باز این است که متخصصان می‌توانند به کد آن نگاه کنند.

در کنار نرم‌افزار‌های متن‌باز، مفهوم «نرم‌افزار‌های آزاد» وجود دارد؛ مفهومی با قدمتی یک دهه بیش از متن‌باز. نرم‌افزار‌آزاد، نرم‌افزاری است که کد منبع آن رایگان و برای عموم در دسترس است. تقریبا تمام نرم‌افزارهای متن‌باز یک نرم‌افزار آزاد ‌محسوب می‌شوند.

هر دو عبارت تقریبا یک دسته از نرم‌افزارها را توصیف می‌کنند، ولی پایه آنها بر ارزش‌های متفاوتی است. متن‌باز یک روش توسعه و نرم‌افزار آزاد یک جنبش اجتماعی است.

از نقطه آغازین متن‌باز

میلیون‌ها نفر در سراسر جهان بدون این‌که بدانند، از نرم‌افزار آزاد استفاده می‌کنند. سیستم‌عامل لینوکس و انواع شاخه‌های آن، یکی از این نرم‌افزارهای متن‌باز معروف است.

بسیاری از مردم جهان از خدمات خاصی استفاده می‌کنند که این خدمات از زیرساخت‌هایی می‌آید که نرم‌افزار آن با استفاده از روش نرم‌افزارهای متن‌باز نوشته شده و توسعه یافته است. «فیسبوک» یکی از این زیرساخت‌هاست.

پروژه‌هایی از این دست را پروژه‌های «از نقطه آغازین متن‌باز» می‌نامند. از نقطه آغازین در این پروژه‌ها مفهوم خاصی دارد.

این معادل که شاید معادل خوبی برای اصطلاح From Scratch نباشد، اشاره به نوعی از برنامه‌نویسی است که تیمی مجرب طی چند سال، کل برنامه را با استفاده از کدهای تولید شده توسط خود تولید می‌کنند. فرآیند وقتگیر و هزینه‌بر که در میان‌مدت یا بلندمدت بسیار سودده است.

راه‌حلی با مشکلات جدید

در کشور ما استفاده از نرم‌افزارهای متن‌باز برای مردم، در لایه کاربری و بخصوص در مورد استفاده از سیستم‌های‌عامل‌ رایانه‌ای استقبال نشد، زیرا بیشتر ما نرم‌افزارهای پولی را تقریبا رایگان به‌دست می‌آوریم.

لینوکس به این علت و دلایل دیگر، در لایه کاربری در ایران مورد استقبال قرار نگرفت، اما نرم‌افزار‌های متن‌باز به پروژه‌ای ملی بدل شد.

زمانی که متن‌باز وارد ادبیات تصمیم‌گیری و سیاستگذاری در حوزه فاوا شد، تنها یکی از دانشگاه‌های کشور در این حوزه دانشجو پرورش می‌داد.

در واقع متخصصان این دانشگاه با استفاده از دانشی که به‌صورت انحصاری در آن زمان تنها در دانشگاه خاصی از کشور وجود داشت و تدریس می‌شد، توانستند بازار بزرگی برای خود و متخصصان خود پیدا کنند.

این بازار پروژه‌های ملی متن‌باز بود. متخصصان این دانشگاه توانستند با اشاره به مضرات وابستگی به محصولات مایکروسافت و دیگر نرم‌افزارهای شرکت‌های بزرگ انحصاری، بر تصمیم‌گیران و سیاستگذاران وقت تاثیر بگذارند.

به ‌این ‌ترتیب پروژه با معطوف کردن تفکر و تصمیم مسئولان دولتی به نقصانی بزرگ از سوی متخصصان این دانشگاه، به‌عنوان نیازی برای برون‌رفت از مشکل تعریف شد.

آنها بدرستی روش «از نقطه آغازین متن‌باز» را به دولتمردان وقت پیشنهاد دادند و از دولت‌ الکترونیک به‌عنوان مناسب‌ترین پروژه ملی برای انجام این کار نام بردند و خود در لایه‌های مختلف از مشاور، مجری، پیمانکار یا شریک، با این پروژه‌ها همکاری کردند.

دیگر پروژه‌های ملی چون جویشگر بومی، سیستم‌عامل بومی و انواع پروژه‌های بومی دیگر بر پایه استفاده از روش متن‌باز تعریف شد.

پروژه‌هایی ملی که یا چند بار از نو دوباره تجدید ساختار شد، یا چند بار بهره‌برداری شد‌ یا به بن‌بست رسید یا همچنان در دست‌ساخت و در فرآیند توسعه به سر می‌برد.

پروژه‌هایی که تا امروز اگر به بهره‌برداری رسیده باشد، راهی به زندگی میلیون‌ها ایرانی پیدا نکرده است.‌‌

دلایل زیادی برای این موضوع وجود دارد، اما مهم‌ترین دلیل را باید در خود حوزه متن‌باز در ایران جستجو کرد. پروژه‌هایی که بدرستی باید به روش «از نقطه آغازین متن‌باز» انجام می‌شد، با آفت مصرف‌گرایی و استفاده از کدهای دیگران مواجه شد.

متن‌باز که راه‌حلی برای برون‌‌رفت از مشکلی بزرگ نشان داده شده ‌بود، گرفتاری‌های جدیدی را به ارمغان آورد.

محمدعلی پورخصالیان

ضمیمه کلیک