زیـر گنبد مینـا

ماجراجویی انسان‌ها روی زمین طی قرن‌های گذشته، جای ناشناسی را روی این کره خاکی به جای نگذاشته و فضا، آخرین مرزهای ناشناخته‌ای است که اکتشاف در آن می‌تواند حس کنجکاوی بشر را سیراب کند. فرود کاوشگر فیله روی یک دنباله دار که با سرعت ۵۵ هزار کیلومتر در ساعت حرکت می‌کرد و در شش میلیارد کیلومتری زمین قرار داشت، حاصل زحمات ۲۰ ساله دانشمندان اروپایی بود که 11 ماه پیش اتفاق افتاد. این ماجراجویی فضایی به همراه کشف آب مایع در کره مریخ که دو هفته پیش اعلام شد، دو واقعه بزرگ در جهان علم بود که شاید انتخاب شعار امسال تحت عنوان «اکتشاف» بی‌ارتباط با این دستاوردها نباشد. در کنار بالا گرفتن تب سفر به مریخ ـ البته نه به آن اندازه که طمع تسخیر معادن فضایی در کرات دیگر بالا گرفته است ـ انگار میلیاردها دلار درآمد از ماهواره‌های مخابراتی و کاربردی طعم خوشی داشته و حالا چشم‌ها به سوی منابع دیگر فضا چرخیده است. بنا بر همین دلایل به نظر می‌رسد سازمان ملل شعار درخوری را برای امسال انتخاب کرده است.

جشنواره فضا زیر گنبد مینا

هفته جهانی فضا در ایران هر چند با سر و صدای کمتری نسبت به سال گذشته شروع شد، اما پایان آن با جشنواره فضا در گنبد مینای پارک آب و آتش جلوه خاصی پیدا کرد. هنوز زمان زیادی از جشن تولد یک سالگی آسمان نمای بزرگ شهر تهران نگذشته بود که با همت پژوهشگاه فضایی ایران، علاقه‌مندان به نجوم و فضا پنجشنبه و جمعه هفته گذشته برای شرکت در برنامه‌های مختلف جشنواره فضا در این مرکز حضور یافتند. طی این روزها از ساعت ۲ بعد از ظهر تا ۱۱ شب برنامه‌های متنوعی از جمله پخش فیلم، کارگاه‌های آموزشی و سخنرانی‌های علمی برای مردم اجرا می‌شد. همچنین بازدیدکنندگان می‌توانستند از نمایشگاه فناوری‌های فضایی و ابزارهای نجومی در گنبد مینا و غرفه‌هایی که اطراف آن دایر شده بود، دیدن کنند.

علم و ثروت در فضا

روز آغازین این جشنواره با سخنرانی دکتر حسن کریمی، رئیس پژوهشگاه فضایی ایران همراه بود. وی ابتدا درباره علت نامگذاری یک هفته به نام فضا توضیح داد. به گفته او پرتاب اولین ماهواره ساخت دست بشر به نام اسپوتنیک-1 در ۴ اکتبر سال ۱۹۵۷ (12 مهر 1336) توسط شوروی سابق که آغازگر عصر فضا بود و تصویب قوانین مربوط به استفاده صلح آمیز بشر از فضا توسط سازمان ملل که در 10 اکتبر ۱۹۶۷ (18 مهر 1346) صورت پذیرفت، دو واقعه بسیار مهم تاریخ فضایی جهان بودند که وقتی سازمان ملل در سال ۱۹۹۹ تصمیم گرفت یک روز را به عنوان روز جهانی فضا اعلام کند محل اختلاف شدند. سرانجام به پیشنهاد ایران به جای یک روز، فاصله بین این دو تاریخ، یعنی از چهارم تا دهم اکتبر که تقریبا معادل یک هفته است را «هفته جهانی فضا» نامیدند و مساله خاتمه یافت. کریمی سپس اهداف ترویجی جشنواره فضا را ذکر و در انتها وضعیت صنعت فضایی در جهان را تشریح کرد.

بنا بر اظهارات وی در حال حاضر تقریبا ۱۲۶۰ ماهواره کاربردی متعلق به ۵۷ کشور جهان در فضا وجود دارد که تقریبا نیمی از آنها مخابراتی هستند. رئیس پژوهشگاه فضایی ایران همچنین کاربردهای وسیع ماهواره‌ها در مخابرات، تصویربرداری، پایش محصولات راهبردی، هواشناسی، حوادث طبیعی، پزشکی و ... را بر شمرد و گردش مالی بخش فضایی در جهان را طی سال ۲۰۱۴ به میزان سه هزار میلیارد دلار اعلام کرد. وی گفت: این عدد بزرگ در کنار رشد ۴ درصدی صنعت فضایی جهان که تقریبا به صورت میانگین 6/2 درصد بیشتر از رشد صنایع دیگر است، نشان می‌دهد به لحاظ اقتصادی و ارتقای کیفیت زندگی مردم، پرداختن به حوزه فضایی چه فوایدی می‌تواند برای کشور داشته باشد.

با وجود این ظرفیت‌های اقتصادی، کریمی وضع اشتغال فارغ التحصیلان رشته‌های مرتبط از جمله هوافضا در کشورمان را نامطلوب دانست و اظهار امیدواری کرد: این شرایط موقت بوده و با رونق گرفتن پژوهش و پروژه‌های مرتبط با این حوزه به زودی برطرف شود.

آسمان‌نما، جایی برای سفر در عظمت هستی

صحبت‌های سیاوش صفاریان‌پور، مجری برنامه آسمان شب که به تازگی با برنامه چرخ به شبکه 4 سیما بازگشته است درباره توسعه دانش فضایی در جهان، حاضران را به فضایی دیگر ببرد. همچنین پخش فیلم‌های علمی درباره کیهان و اجرای کارگاه‌های آموزشی مختلف از برنامه‌های دیگری بود که در گنبد مینا اجرا شد. اما شاید جالب‌ترین بخش این جشنواره بازدید از نمایشگاهی بود که در راهروی گنبد مینا در معرض دید عموم قرار داشت. دیدن دومین شهاب‌سنگ بزرگ ایران که در کویر لوت پیدا شده بود و روی ماکت این کویر قرار داشت، هیجان خاصی را در دل علاقه‌مندان ایجاد می‌کرد. این سنگ ۱۷ کیلویی که به گفته فاطمه فردین راد، مدیر مجموعه گنبد مینا، قدمتی معادل 5/4 میلیارد سال دارد و مطالعات نشان می‌دهد حدودا 5/1 میلیون سال پیش به زمین اصابت کرده است، اسرار بسیاری از نحوه تشکیل منظومه شمسی در خود نهفته دارد.

فردین‌راد می‌گوید: «بارها منقلب شدن افراد را بعد از مشاهده این فیلم‌ها دیده‌ام.» وی می‌افزاید: «عظمت خلقت که تلاش می‌شود در آسمان نما تا حد ممکن به نمایش در بیاید، مردم را به کرنش در برابر خدای متعال وا می‌دارد.»

مدیر گنبد مینا، هدف از احداث این آسمان نما را تلفیق علم و دین با نشان دادن عظمت خلقت که در قرآن از آن یاد می‌شود، ذکر می‌کند. به گفته وی، سال گذشته ۴۰ هزار نفر از این مجموعه بازدید کرده و از امکانات آن بهره برده‌اند. آسمان نمای تهران مجهز به سامانه‌ دیجیتالی و پرده‌ای سینمایی است که به‌صورت نیمکره تماشاچیان را احاطه می‌کند. به این ترتیب می‌توان آسمان شب را به خوبی شبیه‌سازی کرد. علاوه بر این فیلم‌های علمی دیگری نیز در گنبد مینا نمایش داده می‌شود که با استفاده از پرده نیمکره‌ای به صورتی موثر ارائه می‌شوند. همچنین شب‌های سه شنبه برنامه رصد عمومی اجرام آسمان شب با تلسکوپ در محوطه بیرونی گنبد مینا انجام می‌شود.

هفته‌ای مردمی با متولی دولتی

هفته جهانی فضا، امسال به وضوح رویکردی مردمی‌تر از سال‌های گذشته داشت. به گونه‌ای که بر خلاف سال‌های قبل از مراسم پر زرق و برق افتتاحیه که به محفل ذکر افتخارات دولتی‌ها و رونمایی‌های آنچنانی و پرتاب‌های تبلیغاتی میمون‌ها تبدیل می‌شد، خبری نبود و فقط جمع کوچکی از مدیران با حضور معاون حقوقی رئیس‌جمهور برنامه مختصری برگزار کردند که خوشبختانه در آن از وعده‌های عجیب و غریب و ادعاهای بزرگ سخنی به میان نیامد. با این حال جای خالی یک پیام از رئیس جمهور که هر سال در مراسم افتتاحیه حضور داشت، به شدت احساس می‌شد. نکته دیگر این که طبق شواهد موجود مقامات کلیدی برخی نهادهای فضایی خارج از وزارت ارتباطات در مراسم افتتاحیه حضور نداشتند که این امر، شائبه تشدید اختلافات میان مدیران را دامن می‌زند.

با وجود تمام اصلاحات انجام شده هنوز بزرگ‌ترین مساله یعنی تولی‌گری دولتی در یک برنامه کاملا مردمی به چشم می‌خورد. سازمان فضایی طبق روال سابق همچنان متولی مطلق اجرای هفته جهانی فضا بود که این امر باعث شد بیشتر تمرکز فعالیت‌های ترویجی مانند گذشته در تهران و به جمعی محدود اختصاص یابد که این موضوع در تناقض با اهداف هفته فضاست و بودجه ملی کشور به این صورت بیشتر صرف پایتخت‌نشینان می‌شود. این در حالی است که می‌شد با انجام حمایت هوشمندانه از مراکز غیر دولتی از جمله سازمان‌های مردم نهاد نتیجه بسیار بهتری گرفت و شهرستان‌ها و افراد بیشتری را پوشش داد. چرا که تجربه نشان داده است این سازمان‌ها که تقریبا در اغلب استان‌ها حضور فعال دارند، از خلاقیت و علاقه‌مندی بیشتری برای اجرای برنامه‌های ترویجی برخوردارند.

چرا گنبد مینا؟

انتخاب گنبد مینا در پارک آب و آتش، برای برگزاری برنامه‌های مردمی در جشنواره فضا به جای پژوهشگاه فضایی، از اصلاحات هوشمندانه و مورد تقدیر بود. چرا که در سال‌های گذشته محوریت برنامه‌ها با برگزاری همایش‌های تخصصی برای کارشناسان در مراکز پژوهشی و فضایی بود و فعالیت ترویجی برای مردم در اولویت دوم قرار داشت.

محمدامین آهنگری

جام‌جم