مستندهای خبری گمشده بین خبر و مستند

حواشی جذاب

تولید فیلم‌ها و مجموعه‌های مستند نیازمند زمان است و به‌طور معمول مستندسازان سراغ رخدادهای روز و اتفاقات زمان‌دار نمی‌روند تا بتوانند آثارشان را تا حد ممکن از بیات شدن در امان نگه دارند، اما رخدادهای بسیاری به دلایل مختلف مانند بزرگی و اهمیت، حواشی جذاب، شگفتی، شفاف‌سازی و حتی ایجاد همدلی و همراهی ارزش آن را دارند تا از یک زاویه خاص با تامل بیشتر به تصویر کشیده شوند. به عنوان نمونه شاید این روزها تماشای مستندی از زندگی شخصی محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان از همیشه جذاب‌تر باشد، یا تماشای آدم‌هایی که در ترافیک جاده چالوس می‌مانند از نگاه یک مستند تحلیلگرانه.

سعید ابوطالب، مستندساز تلویزیونی، اثر مستند را نیازمند تحقیق و پژوهش توصیف می‌کند و گزارش‌های خبری را فاقد عمق و تحلیل. وی توضیح می‌دهد که اولی برای تاثیرگذاری و دومی برای خبررسانی در سریع‌ترین زمان ممکن ساخته می‌شود، اما در میان این دو گونه، جای آثاری که هم تازگی گزارش‌های خبری را داشته و در عین حال از پشتوانه تحقیق و تحلیلی برخوردار باشند خالی است. از نگاه این مستندساز، وقایع اجتماعی و رخدادهایی که به صورت پیاپی اتفاق می‌افتند دوره و برهه‌ای را دربر می‌گیرند یا نشانه‌ها و علائم بیرونی یک مساله اجتماعی محسوب می‌شوند قابلیت طرح در قالب مستند را دارند.

تاثیرگذاری فراگیر

اکبر نبوی مستندهای خبری و برنامه‌های گفت‌وگومحور از نوع چالشی را دو گونه بسیار جذاب از برنامه‌سازی می‌داند که در انتقال جریان‌ها و دیدگاه‌های مدنظر مدیران تلویزیون به مخاطبان نقش ویژه‌ای دارند. از نظر نبوی، مستندهای خبری در مقایسه با فیلم تلویزیونی یا سریال، در زمان بسیار کوتاه‌تری ساخته می‌شوند اما می‌توانند تاثیراتی به همان اندازه داشته باشند. این منتقد، مستندهای خبری را علاوه بر جذابیت، حائز اهمیت می‌داند و تولید آن را برای تلویزیون ضروری ارزیابی می‌کند. از نگاه وی، این گونه نمایشی از آن دست آثاری است که در جلب اعتماد مخاطبان هر شبکه‌ای نقش قابل توجهی بازی می‌کند، زیرا این آثار هم از ارزش‌های خبری و استنادی برخوردارند و هم از ظرافت‌های هنری. البته وی تاکید می‌کند که چنین مستندهایی باید از شبکه‌های عمومی به نمایش درآیند زیرا مخاطب این مستندها همه مردم هستند و هدف از تولید آنها شفاف‌سازی و ارائه تحلیل به مخاطب عام است.

کمبود زمان بهانه است

در حالی که تصور می‌شود طولانی بودن روند تولید فیلم مستند مهم‌ترین دلیل خالی بودن جای این نوع آثار در تلویزیون ماست، بسیاری از شبکه‌های مطرح دنیا مستندهای خبری را در کوتاه‌ترین زمان تولید و به مخاطبان خود عرضه می‌کنند. البته در شبکه‌هایی مانند پرس تی‌وی و العالم که برای مخاطبان خارج از کشور برنامه پخش می‌کنند به مستندهای خبری توجه می‌شود و در شبکه‌های داخلی تلویزیون نیز به صورت محدود این نوع مستندها ساخته می‌شود که از آن جمله می‌توان به مستند «معبر» درباره پیاده‌روی اربعین حسینی و بخشش مریم، درباره زنی که قاتل پسرش را پای چوبه دار بخشید، اشاره کرد و توجه داشت که محدودیت اصلی برای تولید مستندهای خبری کمبود زمان نیست.

مستندهای خبری تا امروز در بخش‌های خبری تلویزیون و توسط خبرنگاران این بخش ساخته شده است که از آن جمله می‌توان به مستندهای کامران نجف‌زاده و ایمان مرآتی اشاره کرد یا در شبکه مستند که این اواخر به تولید مستندهای خبری توجه نشان می‌دهد.

مستندسازی بر اساس علایق شخصی

کامران نجف‌زاده، مدیر تامین‌برنامه اخبار سیمانیز بر مغفول ماندن مستند‌های خبری در تلویزیون صحه می‌گذارد و امیدوار است شرایط برای تولید آثار بیشتر فراهم شود. او می‌گوید: برنامه‌ریزی‌هایی برای تولید مستندهای خبری انجام شده و در آینده‌ای نزدیک شاهد پخش چنین آثاری خواهیم بود.

اما به نظر می‌رسد ورود امثال او از دنیای خبر به دنیای مستندسازی نتیجه علایق شخصی و تصمیم‌های موردی بوده است نه حاصل یک برنامه‌ریزی بلندمدت برای تولید مستندهای خبری به صورت مستمر و هدفمند، زیرا اصولا بخشی در شبکه‌های تلویزیونی یا خبرگزاری صدا و سیما تعریف نشده است.

در شرایطی که تلویزیون سازوکار مشخصی برای ساخت مستندهای خبری طراحی نکرده است، مستندسازان مستقل هم از توجه به موضوعات روز جامعه غافل مانده‌اند. سعید ابوطالب درباره چالش‌هایی که مستندسازان در این‌باره با آن روبه‌رو هستند، می‌گوید: تلویزیون ما نیازمند مستندهای جذاب و پرانرژی درباره مسائل روز جامعه است و به این منظور باید مستندسازانی خوش‌فکر و پرانرژی داشته باشیم که دوربین را همیشه روی شانه داشته باشند، اما مستندسازان ما بودجه کافی ندارند و مطمئن نیستند اثری که تولید می‌کنند حتما توسط تلویزیون خریداری و پخش شود؛ بنابراین آنها نیازمند جذب حامی مالی یا جلب‌ نظر مدیران تلویزیون هستند و اینجاست که روند تولید مستند طولانی می‌شود.

غفلت از سوژه‌های روز

براساس توضیحات ابوطالب از آنجا که روند جذب سرمایه‌گذار یا تصویب مستند مورد نظر در تلویزیون طولانی است، مستندسازان سراغ موضوعاتی می‌روند که به لحاظ زمانی محدودیتی برایشان ایجاد نکند؛ موضوعات تاریخی، هنری، طبیعت و حیات وحش.

کمتر پیش آمده مستندسازان به مسائل روز جامعه توجه داشته باشند و مستندهایی براساس رخدادهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بسازند؛ چیزی شبیه به مستند بویلینگ برای کلمباین که جایزه اسکار را برای مایکل مور به دنبال داشت و بر مبنای حادثه تیراندازی و کشتار در دبیرستان کلمباین ساخته شده بود.

گروه همیشه در صحنه

در تلویزیون فاصله بین مستندسازان و گزارشگران زیاد است؛ مستندسازان فیلم‌ها و مجموعه‌هایی می‌سازند که ارتباط کمی با مسائل روز دارد و گزارشگران هم دلیلی نمی‌بینند به دنبال زاویه نگاه متفاوتی برای نمایش مسائل روز جامعه باشند. از سوی دیگر مستندسازان مستقل هم ممکن است نگاهی همسو با تلویزیون نداشته و ورود آنها به مسائل روز جامعه به ساخت آثاری منجر شود که از نظر مدیران رسانه ملی، قابلیت پخش از تلویزیون را نداشته باشد.

به نظر می‌رسد همچنان که نجف‌زاده عقیده دارد، ساخت مستندهای خبری در تلویزیون می‌تواند بسیار گسترده‌تر از چیزی که امروز شاهدیم انجام شود و آن طور که نبوی تاکید دارد وقت آن رسیده که ستاد یا بخشی در تلویزیون برای تولید مستندهای خبری ایجاد شود. بر اساس توضیحات نبوی، این بخش می‌تواند جایی برای تحلیل و بررسی اخبار و رخدادها باشد و از گزارشگران صاحب‌ذوق یا مستندسازان دعوت شود تا براساس پژوهش‌‌های ایجاد شده، مستندهای خبری بسازند.

آذر مهاجر

رادیو و تلویزیون