بلقیس؛شهری با دیوارهایی از گِل و انسان

قلعه و شهر باستانی بلقیس در شهرستان اسفراین در استان خراسان شمالی واقع شده و پیشینه آن به دوران اولیه اسلام باز می‌گردد. این شهر و قلعه واقع شده در آن یکی از بزرگ‌ترین مجموعه معماری‌های خشتی و گلی در ایران است که در حاشیه جاده معروف ابریشم قرار داشته و در ادوار مختلف از رونق زیادی برخوردار بوده است. وسعت شهر بلقیس حدود 150 هکتار و مساحت ارگ آن حدود پنج هکتار است که در قرن‌های نخست اسلامی شکل گرفته و تا پایان دوره صفوی به طور پیوسته مسکونی بوده است. شهر بلقیس برای نخستین‌بار در سال 1352 از سوی دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی خراسان به شکل محدود مورد گمانه‌زنی قرار گرفت. از آن پس تاکنون هفت فصل کاوش در آن صورت گرفته که هر فصل از این کاوش ها بخش هایی از تاریخ و تمدن این شهر باستانی را نمایان کرده است.

آخرین و هفتمین فصل کاوش در شهر تاریخی بلقیس در دو بخش شارستان و داخل ارگ نیز به کشف بی‌نظیرترین گچبری دوره اسلامی و ساختار آبرسانی منجر شد.

به گزارش خبرگزاری‌ها، احمد نیک‌گفتار، سرپرست فصل هفتم کاوش در شهر تاریخی بلقیس دراین باره گفت: کاوش در محدوده شارستان باهدف مشخص کردن کاربری و تکمیل فضا‌های کاوش شده در فصل‌های گذشته و در بخش داخل ارگ با هدف شناخت و آگاهی از ساختار معماری داخلی ارگ و فضاهای مسکونی موجود در آن انجام شد که مهم‌ترین کشفیات شارستان در بخش معروف به تپه منار، یک صحن بزرگ با رواق‌های پیرامونی با یک ورودی آجر فرش بود که ایوان آن مزین به گچبری‌هایی از نوع برهشته بود که در نوع خود از بی نظیرترین گچبری‌های دوران اسلامی در دوره ایلخانان به شمار می‌رود.

وی با بیان این که از کشفیات دیگر در تپه منار می‌توان به ادامه تالار ستون دار (شبستان مسجد) و یک ساختار آبرسانی (قنات) اشاره کرد، افزود: تالار ستون‌دار 16 ستون آجری به ابعاد یک در یک متر دارد که تشخیص کاربری این سازه به‌دلیل گستردگی، نیاز به کاوش‌های باستان‌شناسی بیشتر دارد.

نیک گفتار با اشاره به این که ساختار آبرسانی محلی برای لایروبی و برداشت آب بوده است،‌ خاطرنشان کرد: احتمالا این ساختار در گذشته یکی از قنات‌های شهر کهن اسفراین به منظور تامین آب شهر محسوب می‌شده که در متون تاریخی به این قنات‌ها اشاره شده است.

بیشتر این سازه اطراف تنبوشه‌ها با ملاتی از گل و آجر که بسیار سخت و محکم است، پوشانده شده است. این باستان‌شناس درباره‌ مهم‌ترین کشفیات در داخل ارگ نیز به یک حیاط مرکزی اشاره کرد که همه‌ درگاهی‌های منازل مسکونی که در فصل ششم به‌دست آمد به این فضا منتهی می‌شود.

وی با بیان این که آب این حوض انبار از طریق یک ساختار آب‌رسانی از نوع تنبوشه‌ای و از طریق خندق موجود در اطراف ارگ تهیه می‌شده است، گفت: این حوض انبار علاوه بر منبع تامین آب ساکنان، با توجه به قرارگرفتن در مسیر جهت وزش باد و درگاهی‌های منازل می‌توانسته به‌عنوان خنک‌کننده منازل هم کاربری داشته باشد.

ملاتــی از جنــس انسان در بین دیوارها

سرپرست فصل هفتم کاوش در شهر تاریخی بلقیس یادآور شد: در بخشی از دیوارهای این ارگ‌ خشت و گلی، انسان مرده را لای جرز دیوار می‌گذاشتند که اسکلت‌های فراوان پیدا شده در آن گویای این واقعیت است. در بیرون از قلعه هم شاخ‌های گوزن و قوچ که همه صادراتی و برش خورده است، کشف شده که متعلق به قرن سوم و چهارم است.

نیک‌گفتار به کشف تعدادی خانه مربوط به دوره صفویه در فصل هفتم هم اشاره کرد و گفت: در هر خانه یک تنور وجود دارد و از آن به عنوان کرسی استفاده می‌کرده‌اند. حیاط، سرویس بهداشتی و سیستم آبرسانی این خانه‌ها نیز در حال مطالعه و بررسی است؛ چون ارتفاع قلعه از قسمت‌های دیگر بالاتر است، بنابراین باید سیستم پیچیده‌ای برای آبرسانی داشته باشند.

وی با اشاره به این که همه خانه‌هایی که در این فصل کاوش شده‌ است، بجز اتاق مرکزی بدون استثنا تنور دارند، تصریح کرد: هنوز نمی‌توانیم حدس بزنیم چه تعداد خانوار در این خانه‌ها زندگی می‌کرده‌اند.این باستان‌شناس یادآور شد: در دوره صفویه پیرامون قلعه دیوار حفاظی ایجاد کرده بودند که نشان می‌دهد از نظر نظامی بسیار قوی عمل می‌کرده است. دورتادور قلعه هم خندق بوده که از طریق پل‌های ارتباطی به بیرون قلعه راه داشته است. عرض خندق‌ها در برخی جاها به 20 متر هم می‌رسیده است و اطراف آن را که زمین کشاورزی بود و هندوانه می‌کاشتند، آزادسازی کردیم.

سازه‌های صنعتی بلقیس

نیک‌گفتار سازه‌های این منطقه را در جهت وزش باد عنوان کرد و گفت: حتی کوره‌های سفالگری نیز از چنین ویژگی برخوردار است و می‌توان روی این موضوع که چه موقع این کوره‌ها روشن می‌شده که باد آتش آن را خفه نکند، هم کار کرد.

وی با اشاره به کشف کارگاه های صنعتی آهن، آینه مفرغی، ظروف دارای کتیبه، شیشه های خرد شده، کارگاه های سفالی و پارچه‌های قلمکار که نشان از وجود صنعت نساجی و پارچه‌بافی قوی در منطقه دارد، یادآور شد: در پی کاوش‌ها، یک چاه پر از ظروف سفالی کشف کردیم. همچنین یک تپه پر از لایه‌های تاریخی از دوره ساسانی تا صفوی نشان می‌دهد که دیوارچینی سالمی دارد و آن قدر لایه‌ها در این قسمت زیاد است که کار کردن به روی آن سخت شده، اما بیشتر وسایلی که سبک زندگی مردم این منطقه را نشان می‌داده در جریان حفاری‌های غیرمجاز از قلعه خارج شده است.

این باستان‌شناس به کشف مسجد جامع آجری منطقه نیز اشاره کرد و افزود: سالم‌ترین ستون یک متر در یک متر است.

گچبری‌های این قسمت که مربوط به دوره ایلخانی و سربداران است، با گچبری‌های مسجد ورامین برابری می‌کند. در دروازه نیشابور در شهر بلقیس، تدفین‌هایی طبق سنت مسیحیان و یهودیان پیدا کرده‌اند، حتی داخل ظرف‌ها نماد صلیب هم وجود داشت.

سرپرست فصل هفتم کاوش درباره بقایای نقاره‌خانه‌ای که در این شهر به جا مانده اظهار کرد: هنگامی که دشمن حمله می‌کرده از آن قسمت به ارگ اطلاع می‌دادند و از طریق تونل‌های زیرزمینی وارد قلعه می‌شدند. حتی یک‌سری تونل‌های زیرزمینی در این محدوده پیدا کردیم که به کوه‌ها راه پیدا می‌کند و سازه‌های عظیمی همراه گچبری در آن وجود دارد.

افزایش 60 درصدی گردشگران خارجی

قلعه «بلقیس» دومین ارگ خشتی و گلی بزرگ ایران در سال 80 به ثبت ملی رسیده است و هم اکنون در حال آماده‌سازی برای ثبت جهانی است. با جهانی شدن این اثر تاریخی فصل تازه‌ای از گردشگری به روی این شهر باز می‌شود به طوری که به گفته سرپرست فصل هفتم کاوش شهر بلقیس، این قلعه » در نوروز امسال 17 هزار توریست داشته طوری که کنترل این گردشگران از دست‌ مقامات استانی خارج شده بود . درمجموع گردشگران نوروز امسال نسبت به سال گذشته حدود 60 درصد افزایش داشته است. گردشگران فرانسوی، آلمانی و سوئدی بیشترین‌آمار گردشگران منطقه را در نوروز امسال داشته اند و اخیرا نیز نزدیک به 16 گردشگر خارجی از این قلعه دیدن کردند.