کودک در خودمانده

چه عواملی در ابتلا به اوتیسم نقش دارند؟

علت این اختلال هنوز مشخص نیست، اما در فهرست علل این بیماری، اختلالات دوران جنینی مثل ابتلای مادر به سرخجه، اختلالات متابولیکی، عفونت‌های پس از زایمان، واکسیناسیون، آلودگی‌های محیط‌زیست، مسمومیت با فلزات سنگین و عوامل ژنتیک آمده است.

اوتیسم چه نوع بیماری است؟

«طیف اختلالات اوتیستیک» به گروهی از اختلالات گفته می‌شود که وجه مشخصه آنها تاخیر یا انحراف در رشد مهارت‌های اجتماعی، شناختی، ارتباط کلامی و غیرکلامی است. کودکان مبتلا به اختلالات اوتیستیک بیشتر علاقه شدید و خاصی نسبت به بعضی فعالیت‌ها دارند، در مقابل تغییرات مقاومند و حساسیت و پاسخ‌دهی مناسبی نسبت به محرک‌های اجتماعی یا فیزیکی از خود نشان نمی‌دهند. در واقع اختلال اوتیسم یک اختلال عصب تحولی است به این معنا که در مسیر رشد و تحول کودک به وقوع می‌پیوندد. اختلالات عصب تحولی دسته‌ای از اختلالات هستند که در مراحل ابتدایی رشد کودک ظاهر می‌‌شوند و در بیشتر موارد با نقص رشدی که به آسیب در عملکرد شخصی، اجتماعی، تحصیلی و شغلی منجر می‌شود؛ مشخص می‌گردند.

طبق آخرین دستاوردهای علمی که عمدتا بر پایه مدلسازی محاسباتی ارتباطات عصبی درون مغزی است که روی داده‌های تصویربرداری یا سیگنال‌های مغزی انجام گرفته‌اند، ارتباطات عصبی درون مغزی این کودکان ممکن است بیش از حد یا کمتر از حد معمول باشند. این عامل بیولوژیک باعث می‌شود کودک دارای نارسایی‌های شدید رشدی، گاهی به همراه توانمندی‌های ویژه باشد. بنابراین توانایی‌های خاصی مثل خواندن یا نوشتن بدون دریافت آموزش، حافظه دیداری قوی، توجه زیاد به جزئیات یا علایق خاص را می‌توان به این ارتباطات بیش از حد عصبی نسبت داد که در جریان درمان به تدریج این توانایی‌ها تعدیل می‌شود؛ به عبارت دیگر روند درمان و توانبخشی این کودکان متمرکز بر حذف رفتارهای اضافه و آموزش کمبودهاست که البته این اصل گاهی مورد غفلت قرار می‌گیرد.

کودکان مبتلا چه نشانه‌هایی از خود بروز می‌دهند و چطور می‌توان فهمید کودکی مبتلا به اوتیسم است؟

در اولین سال زندگی کودک مبتلا به اوتیسم نشانه‌هایی مثل لبخند نزدن به مادر، غان و غون نکردن و چهره‌ای نامناسب، کمبود توجه و تبادلات اجتماعی (نظیر بی‌تفاوتی نسبت به حضور والدین کنار بالین و فقدان واکنش‌های هیجانی یا جسمی برای در آغوش گرفته شدن، چشمپوشی از مردم، تمایل به تنهایی، فقدان تماس چشمی و بیان هیجانی، اشاره کمتر به اشیا، حس کنجکاوی ناچیز، بسیار آرام یا فوق‌العاده ناآرام و ترس‌های عجیب و غیرقابل توضیح از خود نشان می‌دهند. سپس در سنین بین دو تا پنج سال نشانه‌های اصلی این اختلال که پیشتر به آن اشاره شد ظاهر می‌شود. به این صورت که یا اختلال تدریجا شدت گرفته و مورد توجه والدین و متخصصان قرار می‌گیرد یا این که کودک پس از رشد طبیعی ناگهان سیر وا‌پس‌روی را شروع می‌کند و نشانه‌های گفته شده ظاهر می‌شود.

در سنین اواخر دوران کودکی یعنی سنین مدرسه کودک نشانه‌هایی از خود بروز می‌دهد که باید هشداری برای والدین و معلمین محسوب شود. این نشانه‌ها عبارتند از: اختلالات ارتباطی و ناهنجاری‌‌های رشدی مثل تلفظ عجیب و غریب، اشاره به خود با ضمایر سوم شخص یا او، استفاده از لغات غیرمعمول و استفاده محدود از زبان برای ارتباط و همچنین اختلالات اجتماعی مثل ناتوانی در ملحق شدن به بازی بقیه بچه‌ها، بی‌توجهی به هنجارهای کلاس درس، انعطاف و واکنش ‌ناپذیری نسبت به هر گونه تغییر، عادت و تمایلات عجیب نظیر حمل اشیای خاص با خود، شکست در برقراری ارتباط طبیعی با بزرگسالان و عدم درک دیدگاه و نظر دیگران و پافشاری مفرط بر خواست یا نظر خود.

والدین چه موقع باید نگران کودک شوند و با مشاهده چه علائمی کودک را نزد متخصص ببرند؟

والدین با مشاهده نشانه‌هایی مثل نبود غان و غون و تبادلات هیجانی یا اجتماعی، نبود تک کلمه تا 18 ماهگی، فقدان عبارات دو کلمه‌ای برای ایجاد ارتباط تا 24 ماهگی، هر نوع پسرفت در زبان یا مهارت‌های اجتماعی در هر سنی، کمبود یا نداشتن تماس چشمی، تمایل به تنهایی و مشاهده کردن آواها، کلمات یا حرکات کلیشه‌ای و تکراری در کودک باید او را نزد پزشک متخصص ببرند.

راهکارهای درمانی و طول مدت درمان به چه صورت است؟

یکی از معتبرترین برنامه‌های مداخلاتی اوتیسم که مبتنی بر تئوری‌های شناخته‌شده علمی است و کارایی آن در مطالعات معتبر نشان داده شده است تحلیل رفتار کاربردی است (ABA). این روش با عناوین و اسامی مختلفی معرفی شده است؛ ازجمله ABA، مداخلات رفتاری مبتنی بر خانه یا مدل یوسی‌ال‌ای برای تحلیل رفتار کاربردی است. این مداخله شامل بیش از 40 ساعت درمان همه‌جانبه و جامع در هفته است. طی روز برنامه‌ای بین شش تا هشت ساعت به طور انفرادی میان درمانگر و فرد دارای اختلال انجام می‌شود. این برنامه بین پنج تا هفت روز در هفته اجرا می‌شود و بیشتر از دو سال یا بیشتر طول می‌کشد. هر جلسه درمانی بین دو تا سه ساعت است و میان آن هم لحظاتی برای توقف و استراحت در نظر گرفته می‌شود.

از دیگر روش‌های مداخلاتی برای این کودکان می‌توان به روش پکس، داستان‌های اجتماعی، تعامل والد ـ کودک و... اشاره کرد.

طول مدت درمان به عوامل متعددی ازجمله شدت نشانه‌ها، زمان شروع درمان و میزان مشارکت خانواده در درمان وابسته است. درمان زمانی به پایان می‌رسد که مهارت‌های ارتباطی کودک به سطح طبیعی برسد و کودک بتواند مثل همسالانش با سایر کودکان ارتباط برقرار کند.

این بیماری اگر درمان نشود در آینده چه تاثیراتی روی فرد می‌گذارد؟

اختلال اوتیسم سیر مزمن و پیش‌آگهی نامساعد دارد، به این معنا که در صورت انجام‌نشدن اقدامات درمانی و آموزشی (توانبخشی)، بیماری سیری پیشرونده خواهد داشت. مهارت‌های زبانی، سطح کلی هوش و مشکلات اضافه‌تر روانی (مثل وجود یک اختلال همراه مانند صرع، بیش‌فعالی و...)، مهم‌ترین عوامل در رابطه با پیش آگهی نهایی به شمار می‌رود. به طور کلی، آن دسته از کودکان مبتلا به اوتیسم که بهره هوشی بالاتر از 70 داشته و تا پنج تا هفت سالگی زبان باز کرده باشند، بهترین پیش آگهی را دارند.

رفتار اطرافیان و پدر و مادر باید با کودک به چه صورت باشد؟

در ابتدا والدین باید به نشانه‌های مهم دقت کنند. ممکن است کودکان از آغوش یا بوسه آنها گریزان باشند. به بازی‌های تعاملی مثل قایم‌باشک علاقه‌ای نشان ندهند. از تماس چشمی خودداری کنند، دست‌هایش را به حالت بال زدن تکان دهند، اسباب‌بازی‌هایش را به صورت خطی بچیند، این کودکان ممکن است به درد پاسخی نشان نداده یا برعکس پاسخ شدید از خود نشان دهند، ممکن است نتوانند موقعیت‌های خطرناک یا آسیب‌رسان را تشخیص دهند، ممکن است از اسباب‌بازی‌ها به درستی استفاده نکنند و فقط به یک جنبه از آنها مثلا چرخاندن چرخ‌های ماشین توجه کنند، ممکن است دائم فعالیتی را تکرار کنند، مثلا چراغ‌ها را خاموش و روشن یا انگشتانش را جلو چشمانش بگیرند. در حرکت‌های ضعیف مشکل داشته باشند و دچار ضعف در هماهنگی بدنی شوند. روی پنجه راه بروند. ممکن است تجربیات جدید را دوست نداشته باشند. کودک فقط برخی غذاهای خاص را بخورد یا وسواس بیش از حد در انتخاب غذا نشان دهد. اشیای چرخان و چرخیدن به دور خود را دوست داشته باشد. از همه مهم‌تر کودک به تدریج به رفتارهای تکراری و انفرادی (مثل بازی با یک شیء ساده یا دیدن فیلم‌های تکراری یا مشغولیت ذهنی راجع به یک موضوع خاص) تمایل پیدا کند. این موضوع باعث می‌شود که کودک فرصت‌های یادگیری از دیگران را از دست بدهد و به مرور زمان از گروه همسالانش فاصله بگیرد.

نقش خانواده و والدین درارتباط دائم نگهداشتن کودک است. مهم‌ترین موضوع شروع زودهنگام درمان است و پس از آن وظیفه بسیار حیاتی والدین شروع می‌شود. در واقع متخصصین تنها شروع‌کننده درمان هستند و والدین نگهدارنده آن. والدین بایستی در تمام مدت روز کودک را در ارتباط دائم نگه دارند، با او بازی کنند، مرتبا تماس چشمی داشته و با او در ارتباط باشند. جایی که کودک به حال خود رها شود، به تنهایی حتی پیشرفته‌ترین بازی‌ها را انجام دهد، به رفتارهای تکراری و کلیشه‌ای خود مشغول باشد، مدت زمانی را صرف تماشای تلویزیون، تبلت یا بازی با موبایل کند بیماری در حال رشد است. پس درمان بدون مشارکت جدی خانواده به نتیجه نخواهد رسید.

فاطمه مهدی‌پور