حاشیه‌های یک سریال؛ من اعتراض دارم!

دامنه این اعتراضات زمانی بیشتر می‌شود که تصویر در قالب طنز و ژانر کمدی ارائه شود. به هرحال پزشکی از آن دست مشاغلی است که هم به‌دلیل جایگاه و منزلت حرفه‌ای‌اش در جامعه و هم به سبب ظرفیت‌های دراماتیکی که در آن نهفته همواره مورد توجه اهالی سینما قرار گرفته است. مبتنی بر همین موقعیت ماهوی و اجتماعی، شخصیت‌پردازی، روایت داستانی و ایجاد تعلیق و خلق موقعیت‌های دراماتیک صورت می‌گیرد که این فرآیند را در حوزه سینما و تلویزیون از دو منظر می‌توان تحلیل کرد؛ یکی پزشکی در مقام موقعیت حرفه‌ای و درونی‌‌اش و دیگری پزشکی در مقام یک شخصیت و کاراکتر جذاب و قابل پرداخت که از منظر بیرونی و اجتماعی، مورد توجه و احترام است. در‌واقع علاوه بر پزشک که به‌دلیل منزلت اجتماعی و جایگاهی که در نظام اجتماعی و فرهنگ عمومی جامعه دارد، نقش برجسته‌ای دارد، پزشکی به‌عنوان یک شغل، رشته علمی و موقعیت حرفه‌ای‌اش از ظرفیت بالای دراماتیک برخوردار است که شاید کمتر در مشاغل دیگر بتوان از آن سراغ گرفت. قطعا مسائل انسانی و این‌که پزشکان با جان آدمی سروکار دارند نقش مهمی در این مساله دارد و پزشکی را به یک عنصر دراماتیک بدل می‌کند.

سینما و بویژه تلویزیون ما نباید حوزه پزشکی را صرفا به پزشک و بیمار و سرنگ و بیمارستان و اتاق عمل محدود کنند؛ پزشکی و سلامت حوزه گسترده‌ای است که سوژه‌های فراوانی برای تولید فیلم و سریال دارد.

بیماری، عمل جراحی، اورژانس، بیمارستان، سلامت، دارو، خطای پزشکی، کما، مرگ، اختلالات روانی، استرس، هیجان و بسیاری دیگر از عناصر و مفاهیم مربوط پزشکی وجود دارد که هر‌کدام می‌تواند بخشی از بار دراماتیک یک قصه را بر دوش بکشد. در واقع از منظر سینمایی، پزشکی صرفا یک حرفه نیست بلکه یک موقعیت دراماتیک است که می‌توان قصه‌ها و فیلمنامه‌های مختلفی را از آن بیرون کشید و به آن سمت و سوی نمایشی داد. بر همین اساس، فیلم‌ها و سریال‌هایی را که با مضمون پزشکی ساخته شده‌ است می‌توان به دو گروه عمده تقسیم کرد: مجموعه‌هایی که زندگی یک پزشک را دستمایه کار خود قرار داده است که این هم شامل پزشکان مشهور می‌شود که به‌دلیل کشف یک روش علمی یا آثار ارزشمندی که در ساحت علمی و اجتماعی داشته‌اند به تصویر کشیده شده‌اند؛ مثل سریال بوعلی‌سینا و سریال روزگار قریب که البته آنها را می‌توان در ژانرهای تاریخی نیز قرار داد و در واقع این مجموعه‌ها به زندگی‌نامه یک پزشک معروف می‌پردازند یا سریال‌هایی مثل فاکتور 8 و اغما که زندگی یک پزشک معمولی و معاصر را روایت می‌کند. دوم، فیلم‌ها و سریال‌هایی که سلامت‌محور است و بیماری و مسائل مرتبط با سلامت و پزشکی را مورد توجه قرار می‌دهد که نمونه‌های زیادی در این مورد وجود دارد. اگر پزشکی و سلامت را بتوان به‌عنوان یک ژانر سینمایی، معیار قرار داد آن وقت بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها در ذیل این‌گونه سینمایی قرار می‌گیرند و البته این کار به‌دلیل دامنه گسترده مفهوم سلامت و آمیختگی آن با بسیاری از مسائل اجتماعی، دشوار است.

اما به‌طور کلی نسبت پزشکی و سینما از دو خاستگاه، شکل می‌گیرد؛ یکی پزشک به‌عنوان شخصیت و کاراکتر سینمایی و دیگری پزشکی به‌عنوان یک حرفه و موقعیت دراماتیک. در ذیل این تقسیم‌بندی کلی می‌توان سوژه‌های ریزتری هم ردیف کرد. مثلا سریال خاله‌سارا که به حضور پزشکان در مناطق محروم می‌پرداخت، یا پزشک احمدی در هزاردستان که در خدمت اهداف سیاسی بود یا دکتر عالم در فیلم خیلی‌دور خیلی نزدیک که دچار بحران‌های ایدئولوژیک می‌شود. همچنین دکتر پژوهان در سریال اغما که اسیر وسوسه‌های شیطانی می‌شود و مثال‌های دیگر که هر کدام شئون مختلف این حرفه و مسائل مرتبط با آن را روایت می‌کند. در حوزه سلامت و به لحاظ مضمونی نیز شاهد این تنوع و تعدد سوژه هستیم. مثلا نگاهی به اهدای عضو و کما در حلقه‌سبز، مساله سقط جنین در دعوت یا رحم اجاره‌ای در ساعت شنی نمونه‌ای از این دست است. سریال فاکتور 8 از این منظر تجربه تازه‌ای است به این معنی که در این مجموعه مخاطب با فرآیند دشوار کار علمی و تولید دارو در کشور آشنا می‌شود ضمن این‌که زندگی شخصی یک پزشک به‌عنوان قهرمان داستان به موازات و در ارتباط با این فرآیند تعریف می‌شود.

در سال‌های اخیر حجم سریال‌ها و تله‌فیلم‌هایی که در تلویزیون به موضوع پزشکی پرداخته‌اند، بیشتر شده است. حتی سریال‌های فاکتور8 و سایه ‌تنهایی هم به همین سوژه می‌پردازد و البته سریال‌های خارجی پرستاران، پزشک‌دهکده و حتی جواهری در قصر نیز حول این موضوع شکل گرفته است. سریال‌های اغما، حلقه‌سبز، ساعت شنی و روزگار قریب هم در این حلقه جای می‌گیرد. فربهی این سوژه، تأثیرات فرامتنی هم داشته ‌است که علاوه بر اعتراضات صنفی مثل اعتراض پرستاران به فیلم شوکران یا اعتراض برخی پزشکان به سریال حلقه‌ سبز، می‌توان به ظهور یک حرفه میان رشته‌ای یعنی مشاور ‌پزشکی در این حوزه اشاره کرد که سابقه چندانی در سینمای ما نداشته است.

موقعیت‌های غیرحرفه‌ای

زمانی است که یک فیلمساز به زندگی شخصی یک پزشک می‌پردازد و او را در موقعیت‌های غیرحرفه‌ای نشان می‌دهد، بنابراین در این شرایط نیاز چندانی به مشاوره پزشکی نیست، اما در یک فیلم و سریال کار پزشکی یعنی درمان و معالجه به تصویر کشیده می‌شود که کارگردان نسبت به آن شناخت علمی و حرفه‌ای ندارد. مثلا صحنه‌های مربوط به جراحی و اتاق عمل یا ارائه خدمات پزشکی و شیوه درمان از جمله مواردی است که علاوه بر ساختار نمایشی باید ضوابط علمی هم داشته باشد تا تصویری واقعی از موضوع ارائه کند. اتفاقا مهم‌ترین نقطه چالش‌برانگیز سینما و پزشکی در همین‌جا اتفاق می‌افتد؛ یعنی جایی که قرار است سینما و تلویزیون چگونگی یک فرآیند درمانی و پزشکی را نشان دهد.

حضور یک مشاور پزشکی مجرب که با قواعد سینما هم آشنا باشد، می‌تواند به نمایش درست امور پزشکی در قاب تصویر کمک کند و حتی در ارتقای دراماتیک آن نیز تاثیر بگذارد. گاهی میان مقتضیات سینمایی و واقعیات حرفه‌ای در حوزه پزشکی، تعارضی به‌ وجود می‌آید که گفت‌وگو و مشاوره کارگردان در این‌باره می‌تواند به حل این دوگانگی کمک کند. ارائه اطلاعات پزشکی به کارگردان موجب می‌شود فرآیند داستان چه در ساختار روایی و چه به لحاظ مضمونی، صورتی منطقی و علمی به‌خود بگیرد. این تعامل و همکاری بین بخشی بویژه در سینما که یک هنر جمعی و گروهی است ضرورت بیشتری دارد و قطعا می‌تواند به کاهش اعتراضات صنفی کمک کند.

اعتراضات صنفی در حوزه پزشکی خود به دو علت عمده تقسیم می‌شود؛ یکی اعتراض به تصویر منفی و سیاهی که ممکن است از یک پزشک ارائه شود و دوم انتقاد نسبت به بازنمایی امور پزشکی در داستان که تصویری غلط و غیرعلمی از آن به نمایش می‌گذارد. البته حضور مشاوران پزشکی نیز همیشه نمی‌تواند خلأهای علمی داستان را پرکند و همواره احتمال خطای سینمایی در تصویر پزشکی وجود دارد. اساسا صحنه‌های مربوط به امور پزشکی بخصوص جراحی، شوک دادن و کارهای اورژانسی علاوه بر قابلیت‌های دراماتیک دارای جذابیت‌های بصری نیز هست و به نوعی فیلم داستانی را با مستند پیوند می‌زند.

اما ضعفی که در این زمینه در سینما و تلویزیون ما وجود دارد این است که اولا مسائل پزشکی به برخی از رفتارهای معمول مثل شوک دادن یا نشان دادن اتاق عمل یا نسخه نوشتن و گفت‌وگوی پزشک با بیمار محدود می‌شود و دوم این که این صحنه‌ها نیز براساس ذهنیت کلیشه‌ای کارگردان از این امور شکل می‌گیرد. مثلا همه کارگردان‌ها برای نمایش حاملگی از حالت تهوع به‌عنوان نشانه این وضع استفاده می‌کنند در حالی که نشانه‌ها و رفتارهای دیگری نیز برای نمایش این حالت وجود دارد.

این مساله را می‌توان به نشانه‌های بیماری و امراض دیگر هم تعمیم داد که موجب می‌شود تصویری ناتمام و حتی غلط از یک بیماری یا مشکل جسمی ـ روانی در فیلم و سریال‌ها عرضه شود. بدیهی است ساخت یک مجموعه تلویزیونی در حوزه سلامت و پزشکی صرفا به مهارت‌ها و تکنیک‌های تصویری و سینمایی محتاج نیست. بیش از آن، داستانی که روایت می‌شود و چگونگی روایت آن باید منطقی و علمی باشد تا اثربخشی آن بر مخاطب نیز واقعی‌تر شود. چه بسا تصاویر غلو شده و وارونه‌ای به وسیله مدیوم‌هایی مثل سینما و تلویزیون راجع به برخی از مشاغل و تخصص‌ها ارائه می‌شود که نه فقط تصور مخاطب درباره آنها را تخریب می‌کند بلکه گاهی در سرنوشت اجتماعی برخی از مخاطبان نیز تأثیر سوئی دارد. این مساله بویژه در فیلم و سریال‌های معناگرا و ماورایی بیشتر صادق است.

در برخی از این آثار دست‌کم در حوزه پزشکی به‌دلیل تصاویر و تعابیر غلطی که از برخی مفاهیم دینی مثل معجزه، شفا، کرامت و امثال آن صورت می‌گیرد نه فقط تلقی نادرست دینی در اذهان مخاطب نقش می‌بندد بلکه تصویر ناقصی از پزشکی نیز ارائه می‌شود که هیچ توجیه و منطق علمی ندارد. قدرت تصویر و تأثیر رسانه‌ها بخصوص تلویزیون در شکل‌گیری مفاهیم و مصادیق علمی کمتر از قدرت آکادمیک آن رشته علمی نیست و کوتاهی در این راه می‌تواند آسیب جدی به آن حرفه و منزلت اجتماعی‌اش وارد کند. در واقع، هیچ مجموعه نمایشی در خلأ شکل نمی‌گیرد و بالاخره هر قصه‌ای باید در یک موقعیت اجتماعی رخ دهد. به جای اعتراض یا دلخوری باید تحمل خود را بالا ببریم و با انتقاد پذیری بر اعتبار خودمان بیفزاییم. قطعا مردم قدر پزشکان نیکو را می‌دانند، هرچند از پزشکان بدخو دل خوشی نداشته باشند.

سیدرضا صائمی / قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)