حرکت تاریخی مرجعیت

اما امتیاز رژی چه بود و چگونه انعقاد یافت؟ ناصرالدین شاه در سومین سفرش به اروپا به سال 1306 قمری با وساطت لرد سالیسبوری، نخست‌وزیر وقت انگلیس با تاجری انگلیسی به نام ماژور تالبوت آشنا می‌شود. او و همدستانش با ترفندهای مختلف نظر شاه را به امضای قراردادی جلب می‌کنند که به موجب آن کمپانی رژی در قبال پرداخت سالانه 15 هزار لیره انگلیس به دولت ایران، امتیاز کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو را به مدت 50 سال در سراسر ایران به انحصار خود می‌گرفت. در انعقاد قرارداد مذکور از یک سو نیاز مبرم شاه و همراهانش به تامین هزینه سفر و از دیگر سو نقش اطرافیان شاه که با دریافت رشوه نسبت به ترغیب او همت گماردند، موثر بود، ضمن این‌که حمایت دولت انگلیس و اهداف استعماری آن را در پس این قرارداد نباید نادیده انگاشت.

به محض رسیدن خبر توافق قرارداد رژی به ایران، مخالفت‌ها با آن آغاز شد و تدریجا موجی از اعتراضات را برانگیخت. این قرارداد افزون بر زیان‌های اقتصادی، در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز زیان‌هایی در پی داشت. با نگاهی به مضرات و پیامدهای اجرای قرارداد مذکور، اهداف شوم استعماری آن بیشتر نمایان می‌شود.

در آن زمان تعداد زیادی از مردم ایران در زمینه کشت و صادرات تنباکو فعال بودند و این قرارداد منافع زیادی را از مردم سلب می‌کرد ضمن این‌که باعث تغییر الگوی کشت در برخی از مناطق دیگر کشور می‌شد، زمین‌های مرغوب به کشت مواد دخانی اختصاص می‌یافت و به نوعی وابستگی کشور به برخی محصولات ضروری و اساسی را پدید می‌آورد.

به تبع آن ورود تعداد زیادی از اتباع انگلیس به ایران آغاز شد و مبلغان مسیحی در پوشش کارگران کمپانی رژی به ایران وارد شدند، مراکز قمار و فساد را راه‌اندازی کردند که در نتیجه با تاثیرگذاری بر قشر جوان تغییر الگو و سبک زندگی ایرانیان رقم می‌خورد، برخی اتباع ایرانی خدمتگزاری انگلیسی‌ها را اختیار کردند و سرنوشتی مشابه هندوستان و تبدیل کشور به مستعمره‌ای تمام عیار در حال رقم خوردن بود.

با وجود در نظر گرفتن مجازات و جریمه‌های سنگین برای افرادی که مخالفت کرده و حاضر به پذیرش این امتیاز نبودند، مردم در بسیاری از شهرها از فعالیت کارگزاران انگلیسی ممانعت کردند و تعداد زیادی از علما نیز به جرگه مخالفان پیوستند. آنچه در بروز این وفاق و یکپارچگی برجسته است سیاهه اعمال سوء انگلیسی‌ها بود ، از جمله جدا کردن افغانستان و سرزمین‌های جنوب خلیج فارس از ایران، مشارکت در تحمیل عهدنامه‌های ننگین گلستان و ترکمانچای، شهادت امیرکبیر و بسیاری دیگر از اقدامات که هیچ‌گاه خاطره تلخ آنها از حافظه مردمان این سرزمین زدوده نخواهد شد.

در این اوضاع و احوال روحانیت آگاه و متعهد نقش تاریخی خود را به نحو بارزی ایفا داشتند. میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی، آقا نجفی اصفهانی، میرزاحسن آشتیانی، سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری، شیخ فضل‌‌الله نوری و سیدجمال‌‌الدین اسدآبادی ضمن این که به صورت گسترده مخالفت خود را ابراز داشتند با انجام مکاتبات و دیدار با علمای بزرگ و تشریح و تبیین جزییات این قرارداد نفوذ استعمار انگلیس در امور کشورهای اسلامی و تسلط غیرمسلمانان بر ایران را گوشزد کردند.

در این خصوص می‌توان تنظیم و نگارش نامه‌ای روشنگرانه از سوی سیدجمال‌الدین اسدآبادی به میرزای بزرگ شیرازی را نام برد که تاثیر بسزایی در اعلام موضع ایشان داشت.

پس از این تحرکات، میرزای بزرگ تلاشش را برای تنویر ذهن ناصرالدین‌شاه به مضرات و مفاسد این قرارداد و متقاعد ساختن او به لغو آن معطوف داشت، اما با روحیه دیکتاتورمآبانه و نخوت‌آمیز شاه به آن بی‌توجهی شد، تا این‌که این مرجع بزرگ حسب وظیفه دینی و احساس مسئولیت در قبال زندگی مردم و کشور، حکم تاریخی خود را صادر فرمود: «بسم‌الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان است.» این حکم چنان با سرعت و فراگیر در جای‌جای ایران انتشار یافت که در کمترین زمان واکنش‌های شدید مردم، علما، تجار و کسبه حتی اقلیت‌های مذهبی و زنان حرم ناصرالدین شاه را در پی داشت، به طوری که قاطبه دارندگان و استعمال‌کنندگان از جمله افراد ناموجه قلیان‌ها را شکستند.

ناصرالدین‌شاه که دچار تنگنای شدیدی شده بود، با آگاهی از گسترش مخالفت‌های عمومی جامعه، برخلاف میلش فرمان به ابطال قرارداد رژی داد. این رویداد نشان بارزی از نقش‌آفرینی روحانیت بصیر و دلسوز نسبت به سرنوشت دنیوی و اخروی مردم و استقلال کشور عزیزمان ایران دارد و مبین آن است که هرگاه و در شرایط سخت سیاسی و اجتماعی، پیوند بین مردم و روحانیت تعمیق و تقویت یابد، توفیقات چشمگیر و پیروزی‌های عظیم نصیب کشور خواهد شد؛ راهبردی که در زمانه فعلی می‌توان از آن در جهت تقابل با تحریم‌های ظالمانه دشمنان ایران و اسلام هوشمندانه بهره‌ها برد، ان‌شاءالله.

احمد مهدوی / صداوسیمای مرکز خراسان شمالی