سفارتخانه بریطانیای کبیر در طهران

با تغییر چهره سیاسی جهان و رفتن کشتی های استعمارگر اروپایی به اقصی نقاط زمین لزوم ارتباط سیاسی با سایر ملل بیشتر احساس شد. در خاورمیانه تنها کشور مستقل ایران بود.

همسایه ‏های آن یعنی بریتانیا (هند، به مثابه بخشی از بریتانیا) و روسیه که دول مقتدر آن روز بودند، ایران را کانون رقابت خویش به عنوان خط حائل کشور زرخیز هندوستان می‏ دانستند.

اولین سفرا به طور چشمگیر در زمان فتحعلی شاه به ایران آمدند. و اولین آنها بریطانیایی بود. کلنل سر جان مالکوم (1800) و قصد وی اقامت در طهران بود. سومین سفیر یعنی سر گور اوزلی در 1810م در سرای حاجی محمدحسین خان امین‏الدوله منزل کرد و در سال 1226ق در حوالی دروازه حضرت عبدالعظیم اولین سفارتخانه این کشور را بنا کرد. سالها بعد در سال 1279ق زمین سفارت وقت انگلیس در خیابان علاءالدوله آن روز (فردوسی فعلی) خریداری شد. این زمین آن زمان در بیرون از شهر طهران قرار داشت.

طی مخارج هنگفتی که نشان از رقابت با سفارت روس داشت کار ساختمان آن باشکوه تمام به اتمام رسید و یکی از مهمترین ساختمانهای طهران آن روز به حساب می‏ آمد.

سر دنیس رایت گزارشی نسبتاً مبسوط درباره ساختمان زمین سفارت ارائه کرده است:

از « الیسن» می‏توان به حق به عنوان سفیری یاد کرد که به مقامات مربوطه بریتانیا قبولاند که به جای ساختمان کهن و ایوان‏دار نمایندگی بریتانیا که « سر گور اوزلی» در جنوب تهران بنا نهاده بود و زمانی ابهتی داشت، عمارت جدیدی ساخته شود. الیسن با مهارت تمام چنین استدلال کرد که آن ساختمان کهن که در سال 1830م بر اثر زمین لرزه شدیداً آسیب دیده بود، به سرعت در حال فرو ریختن است و به قول او به محض آنکه اتاق یا دیواری تعمیر می ‏شود اتاق یا دیوار دیگری فرو می‏ ریزد. الیسن نوشت بهتر است که « سفارتخانه به محل مناسبتر و سازگارتری در حومه جدیدی که در چند سال اخیر در شمال و در پشت دیوار شهر پدید آمده است انتقال یابد.» وی برای تحکیم برهان خود خاطرنشان ساخت که روسها کاخ جدید بزرگی بنا می‏ کنند و وزیران و سایر مقامات عالیرتبه ایران نیز برای خود خانه‏ های بزرگتر و بهتری می‏ سازند. لازم بود که بریتانیا از این قافله عقب نماند، و بنابراین به الیسن اختیار داده شد که 32000 لیره برای احداث بنای جدید سفارتخانه خرج کند و از آن جمله 8000 لیره را به صرف تدارک زمینی به مساحت پانزده آکر [بیش از شش هکتار] برساند. در بیابانی که در آن زمان کناره شمالی تهران بود، اقامتگاه و ادارات جدیدی ساخته شد. برای منشی ها و پزشک سفارت، خانه‏ه ای جداگانه‏ای درنظر گرفته شد، و اصطبلی با ظرفیت 41 اسب بنا گشت. سایر سفارتخانه‏ های خارجی هم به نوبه خود به این کار تأسی کردند. خیابان پر عرضی که این سفارتخانه‏ها در امتداد آن قرار گرفتند نزد اروپاییان و ایرانیانی که از آنان تقلید می‏کردند به خیابان سفراء معروف گشت و این نخستین خیابان تهران بود که در آن چراغهای گاز نصب شد.

سروان ویلیام پیرسون که وابسته به رسته سلطنتی مهندسان بریتانیا بود و در خدمت اداره تلگراف هندواروپ در تهران انجام وظیفه می‏کرد، مأموریت یافت که بر احداث ساختمانهای جدید نظارت عالیه نماید. تحت هدایت او، این ساختمانها توسط ج.و. وایلد، که وابسته به موزه « ساوث کنزینگتون» در لندن بود به سبک ساختمانهای انگلیسی هندوستان طرح‏ریزی شد. وایلد همان کسی بود که در طرح‏ریزی نمایشگاه بزرگ هایدپارک در سال 1851 کمک کرده بود. در تهران، پیرسون در این کار خود از کمک گروهبانی که در اداره تلگراف تحت فرماندهی او بود و نیز از کمک یک کارشناس ابنیه عمومی که از انگلستان فرستاده شده بود، برخوردار می‏ شد و بقیه کسانی که او را در این کار یاری می‏ دادند ایرانی بودند. به علاوه وی باغبانی آلمانی استخدام کرد تا یک هزاروپانصد نهال چنار را در زمین خشک و بی‏گیاه سفارتخانه بکارد. این نهالها از جوی هایی که آبشان از قنات پربرکت سفارتخانه تأمین می ‏شد، سیراب می‏ گشتند. بیست سال بعد که لرد کرزن به ایران سفر کرد این نهالها زمین سفارتخانه را به بیشه پردرختی بدل ساخته بودند. بناهای جدید که ساختمانشان اندک زمانی پس از درگذشت الیسن تکمیل شد طرف ستایش کرزن، که بسیار مشکل‏ پسند بود، قرار گرفت و مایه رشک سایر سفارتخانه‏ های خارجی در تهران بود. یک مسافر انگلیسی که در سال 1890 به تهران آمده بود با مباهات تمام چنین نوشت:

زیباترین و نفیس‏ترین سفارتخانه در تهران سفارتخانه انگلستان است که به نحوی زیبا با درختان آراسته شده است و از آبیاری نیکو برخوردار است. غرفه‏ های پذیرایی و تالار ورودی اقامتگاه وزیرمختار بسیار زیبا و شیک است و یک برج ساعت به سبک بیزانس ساختمان را ابهتی ممتاز می‏ بخشد. شاه، وزیرمختار بریتانیا را از لطف و مرحمت ویژه‏ای برخوردار ساخت یعنی به او اجازه داد که برای افزودن بر زیبایی باغ وسیع خود چند طاووس، که مرغی سلطنتی شمرده می ‏شد، در آن باغ بپروراند (انگلیسیها در میان ایرانیان).

این سفارتخانه در طول حیاتش با وقایع زیادی روبه رو شد. واقعه‏ ای چون تحصن مشروطه‏ خواهان، یا طرح توطئه‏ های مختلفی از سوی سفارت بر ضد ایران و یا حتی تجمع سران قوای متفقین در اجلاس تهران.