دغدغه‌ای به نام ساخت برنامه‌های مذهبی

موضوعات معارفی به‌عنوان یکی از موضوعات مورد توجه در مناسبت‌های مذهبی و تقویمی و همچنین موضوع برنامه‌هایی روتین مورد توجه است. این برنامه‌ها گذشته از ضرورت‌های فرمی باید الزامات محتوایی را نیز رعایت کنند. ضمن این‌که به دلیل گره خوردن با اعتقادات و ارزش‌های مردم با حساسیت های زیادی رو‌به‌رو هستند و هر نکته نامتعارف و رویداد غیرقابل پیش‌بینی در این‌گونه می‌تواند برجسته‌تر و پررنگ‌تر روی آنتن دیده شود.

عزاداری‌های ویژه ماه محرم و پخش برنامه های تولیدی و زنده مناسبتی از شبکه‌های مختلف سیما علتی شد تا با برخی از تهیه‌کنندگان و برنامه‌سازان حوزه معارف درباره آسیب‌شناسی فرم و محتوای این نوع برنامه‌ها به گفت‌و‌گو بنشینیم.

میثم آقابیگی مجری برنامه‌های معارفی و ویژه‌برنامه‌های مناسبتی که خود تاکنون تهیه‌کنندگی برنامه‌هایی همچون پنجمین خورشید، ششمین خورشید، سوگ و مویه، ترتیل‌خوانی و جزءخوانی‌های قرآن کریم در ماه رمضان، عزاداری تاسوعا و عاشورای حسینی در آران و بیدگل و... را به عهده داشته است، درباره ضرورت‌های اجرای برنامه‌های معارفی و مذهبی می‌گوید: اجرای برنامه‌های معارفی الزامات خاصی دارد که مهم‌ترین آنها مطالعه در همان زمینه است. در حالی که ممکن است در دیگر حوزه‌ها همچون اجتماعی و سیاسی ضرورت این مطالعه آن‌قدر زیاد نباشد و گاهی مجری فی‌البداهه و دفعی نکاتی را در برنامه مطرح کند، اما مجری برنامه‌های معارفی باید پیش از اجرا آمادگی و مطالعه کافی بر موضوع برنامه داشته باشد و ضعف او در این زمینه قطعا روی آنتن دیده خواهد شد. او همچنین باید به لحاظ شخصیتی به مهمان برنامه نزدیک باشد.

به آنچه می‌گوید معتقد باشد و برای مثال اگر بحث درباره روزه‌داری است، خود نیز روزه بگیرد. منظورم روزه‌داری از بعد نخوردن و نیاشامیدن نیست، بلکه ماهیت و ذات روزه‌داری که همانا پرهیز از خطا و گناه است.

وی می‌افزاید: مجری برنامه معارفی باید خودش باشد. دوربین می‌تواند بخوبی واقعیت و نبود واقعیت رفتار او را آشکار کند. او باید در طرز پوشش، کلام و حتی حرکات دست، نوع نگاه و ادبیات و لحن خود پیام برنامه را منتقل کند. حال این‌که مخاطب بتواند با شیوه اجرا و این انتقال پیام ارتباط برقرار کند یا نه، به میزان درستی کار او وابسته است. درواقع انرژی صحت و درستی رفتار و شخصیت مجری روانه آنتن می‌شود.

به روز بودن لازمه برنامه معارفی است

آقابیگی با اشاره به این‌که خود او برای هر برنامه یک ساعته دست‌کم به 4 ساعت مطالعه و پژوهش می‌پردازد، ادامه می‌دهد: لازم است مجری برنامه‌های معارفی با مطالعه فراوان مقابل دوربین و مهمان و کارشناس برنامه بنشیند. چراکه کارشناسان چنین برنامه‌هایی غالبا جزو نخبگان مذهبی جامعه هستند و همین نکته مدیریت گفت‌و‌گو را برای مجری سخت می‌کند. بنابراین او باید به قدری اطلاعات معارفی و دانش داشته باشد تا مخاطب خلأ و فاصله علمی او را با کارشناس برنامه حس نکند. او باید پیوسته خود را به روز نگه دارد و ارزیابی کند که اجرایش چگونه بوده است.

وی به تفاوت‌های مجری برنامه‌های معارفی با دیگر ژانرها اشاره و بیان می‌کند: آنچه مجری معارفی را از مجریان سایر حوزه‌ها متفاوت می‌کند، محتوامحور بودن اوست. شاید بتوان در حوزه‌های دیگر مثل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی بدون دانش زمینه‌ای نه‌چندان کافی هم موفق عمل کرد، اما مسلما مجری این برنامه‌ها با همین شرایط نمی‌تواند برنامه‌ای معارفی را اجرا کنند. در حالی که عکس آن ممکن است، اساسا جنس کارهای معارفی فرد را محتوامحور بار می‌آورد. از طرفی موضوعات معارفی در حوزه دین و اعتقادات و ارزش‌های مردم جای دارد و حساسیت‌برانگیز است. به تبع مجری برنامه‌های معارفی نیز با حساسیت‌های زیادی در اجرای خود رو‌به‌روست. اگر او عامل به این اصول و ارزش‌ها نباشد و خطایی رفتاری و کلامی از او سر بزند، بدون تردید جایگاه و شأن خود را بین مخاطبان از دست خواهد داد و بازخورد بسیار منفی در جامعه نسبت به او صورت می‌گیرد که گاه جبران‌ناپذیر است. بنابراین همه عوامل و دست‌اندرکاران و حتی مدیران این حوزه باید به این مساله مهم توجه داشته باشند.

این مجری و تهیه‌کننده بااشاره به آسیب‌شناسی برنامه‌های معارفی می‌گوید: مجری در برنامه‌های معارفی فقط یک عنصر است. بنابراین گاهی انتقاداتی که به برنامه‌سازی در حوزه معارف صورت می‌گیرد صرفا متوجه او نیست. برنامه‌سازان این حوزه معمولا فرصت کافی برای پرداخت ابعاد محتوایی و فنی را ندارند یا نمی‌خواهند که داشته باشند. در تعریف یک برنامه مذهبی، پژوهش به‌عنوان اصل مهمی مورد توجه است. همچنین دکور، نورپردازی و کیفیت تصاویر می تواند به جذابیت یک برنامه کمک کند، اما مروری بر برنامه‌های معارفی تلویزیون و مقایسه با برنامه‌های دیگر گونه‌ها این نکته را تائید نمی‌کند. این وظیفه تهیه‌کننده است که به‌عنوان طراح و ایده پرداز ابتکار عمل را به دست بگیرد. گرچه محتوا در برنامه‌های معارفی مشخص است و نمی‌توان بر سر آن چالش کرد، اما می‌توان با استفاده از طراحی‌های خلاقانه و بکر به جذابیت برنامه افزود.

وی یادآور می‌شود: برنامه‌های معارفی یکی از تاثیرگذارترین برنامه‌ها در سراسر دنیا هستند. متاسفانه می‌بینیم که بسیاری از برنامه‌های اعتقادی در رسانه‌های بیگانه و معاند اعتقادات مردم را هدف گرفته و برنامه‌ریزی‌شان را هم پیش می‌برند. در حالی که ما نتوانسته‌ایم آن‌طور که باید پاسخگوی نیازهای مردم در این حوزه باشیم و اقداماتمان فقط جنبه مقابله‌ای و تدافعی و بدون استراتژی مشخص بوده است. از این‌رو مجری نیز در کنار دیگر آیتم‌ها، چیدمان موضوعی درست، موسیقی و متن، دکور و بخش‌های دیگر کارش دیده و ارزیابی می‌شود. تلویزیون صرفا محل گفت‌و‌گو نیست. اگر این‌طور باشد که می‌توان آن را در رادیو هم اجرایی کرد. در حالی که توجه به عناصر بصری در تلویزیون اهمیت دارد و ما نیازمند بازنگری به برنامه‌های معارفی هستیم. باید در الگوهای جاافتاده این برنامه‌ها تجدیدنظر کرد. هر ساله مناسبت‌های مختلف مشخصی وجود دارد که باید از ماه‌ها قبل برایشان برنامه‌ریزی کرد. می‌توان فراخوان‌هایی را مطرح و ایده‌های نو را به همکاری دعوت کرد. این در حالی است که اکنون یک تهیه‌کننده با فکر مشخصی همزمان دو برنامه از دو شبکه مختلف را روی آنتن می‌برد و وقتی نگاه می‌کنیم، برنامه‌ها کاملا یکسان هستند. مبحث معارف به خودی خود به قدری جذابیت و قابلیت پرداخت دارد که می‌تواند و باید برنامه‌هایی تاثیرگذار و جریان‌ساز را نتیجه بدهد و این نیازمند حمایت مدیران برای تغییر بعضی از فرم‌های برنامه‌سازی است.

ترکیب روکش اسمارتیزی با محتوای دارویی

سیدعبدالمجید رکنی تهیه‌کننده پیشین برنامه «سمت خدا» هم درباره ضرورت‌های برنامه‌سازی حوزه معارف می‌گوید: در برنامه‌های دینی مساله‌شناسی امری مهم است. این که بدانیم مخاطب امروز ما به موضوع دین و مذهب چه نگاهی دارد و برای آن برنامه‌سازی کنیم. همچنین دغدغه‌مند بودن برنامه‌سازان معارف نیز اهمیت زیادی دارد. متاسفانه بعضی از آنها صرفا به کارشان نگاه تهیه‌کنندگی دارند و اگر برنامه‌ای غیر از حوزه معارف هم به آنها پیشنهاد شود استقبال می‌کنند. در حالی که اگر آنها دغدغه‌شان معارف باشد، کارشان را در این زمینه دنبال خواهند کرد. برای مثال عادل فردوسی‌پور دغدغه‌اش مسائل فوتبال است و اگر برنامه نود را از او بگیرند، مسلما سراغ تهیه‌کنندگی برنامه آشپزی نمی‌رود، بلکه صبر می‌کند تا در فرصتی دیگر دوباره به فوتبال بپردازد.

وی می‌افزاید: برنامه‌سازان و کارشناسان برنامه‌های معارفی همچنین باید توجه کنند که دین زیباست و با فطرت مردم سازگاری دارد و حالا قرار است این دین به زیبایی هم به مردم شناسانده شود، اما گاهی برنامه‌سازان تلاش دارند تا با آرایش دین را به مردم ارائه دهند. حال آن‌که پیش از آن تلاشی برای شناساندن ماهیت دین صورت نگرفته است. بنابراین از سوی مخاطب پذیرفته نمی‌شود. از این نظر لازم است به واسطه برنامه‌های معارفی کمک کنیم تا فطرت دین با روح حقیقت‌طلب مردم پیوند بخورد.

این تهیه‌کننده ادامه می‌دهد: در بحث مخاطب‌شناسی نیز باید مساله و دغدغه مخاطبان را تشخیص دهیم. متاسفانه گاهی از نیاز واقعی بینندگان به دلیل تکثر رسانه‌ها غافل می‌مانیم. در برنامه‌های معارفی می‌توان ابتدا با میل و خواسته مخاطب شروع کرد، اما روند برنامه الزاما نباید با این خواسته ادامه یابد. بنابراین می‌توان ترکیبی از علاقه مخاطب با محتوای مناسب و موثر را در برنامه معارفی ایجاد کرد. همچون بسیاری از مواد دارویی که با پوشش‌هایی جذاب و به اصطلاح اسمارتیزی به بیماران ارائه می‌شود.

از طرفی باید توجه کنیم که برنامه معارفی برای مخاطب روی آنتن می‌رود، نه برای مدیران دولتی یا بیلان کاری. این برنامه‌ها باید به زندگی دینی مردم مربوط باشند و مسائلی را مطرح کنند که با این زندگی گره خورده است و مردم با آن سر و کار دارند. باید در وهله اول توجه کرد که موضوع انتخاب شده برای برنامه چه جایگاهی در زندگی کنونی مردم دارد و بعد به آن پرداخت.

قدر آنتن گرانبهای تلویزیون را بدانیم

وی با گرانبها دانستن فرصت آنتن تلویزیون تصریح می‌کند: برنامه‌سازان معارفی باید توجه کنند که آنتن تلویزیون کالای گرانبهایی است که در اختیارشان قرار گرفته است و اگر فرصت 60 دقیقه‌ای این برنامه معارفی قرار بود در اختیار یک شرکت تبلیغاتی قرار بگیرد، حداقل چند صد میلیون وجه از آن دریافت می‌شد. بنابراین پیام این برنامه‌ها باید ارزش بالایی داشته باشد. این اتفاق نیازمند مطالعه، برنامه‌ریزی، مخاطب‌شناسی و رسانه‌شناسی است.

رکنی اضافه می‌کند: ژانر گفت‌و‌گو به عنوان یکی از قالب‌های جاافتاده برنامه‌سازی در سراسر دنیا مطرح است و برای موضوعات مختلف از آن استفاده می‌شود. این برنامه‌ها در صورت ارائه درست بسیار تاثیرگذارند. گاهی به ما گفته می‌شود که آیا بهتر نیست برای ارائه مفاهیم دینی و معارفی از قالب نمایش برای تاثیرگذاری بیشتر استفاده کنید؟ من با این نظر مخالف هستم. اگرچه ساخت مجموعه‌های نمایشی در این زمینه بسیار خوب است و تاکنون سریال‌های موفق و فیلم‌های زیادی هم با این مضامین ساخته شده و مخاطبان زیادی هم جذب کرده است، اما اگر به رفتارهای خودمان توجه کنیم متوجه خواهیم شد که بخش عمده‌ای از شخصیت ما تحت تاثیر حرف‌های مربی، پدر و مادر، معلم، کتاب‌های دوران مدرسه و... شکل گرفته است تا برای مثال یک فیلم یا سریال. ضمن این که ساخت آثار نمایشی زمان برتر و هزینه برتر است، اما برنامه‌های معارفی هزینه‌های کمتری دارند. اگرچه باید زمان زیادی صرف تدوین محتوای آنها شود و برخلاف تصور عمومی که این برنامه را از نظر اجرایی ساده می‌داند، است. جالب است بدانید ما در برنامه سمت خدا گاهی بیش از دو هفته برای چگونگی ورود به یک مبحث زمان صرف می کردیم.