ظهور و سقوط تم های مختلف در ماه رمضان

در این میان مسئله وسوسه برانگیز حیات پس از مرگ نخستین بار دستمایه قاسم جعفری قرار گرفت و بعد از آن بود که سریال هایی با شباهت به موضوع مرکزی «کمکم کن» روانه آنتن شدند.

نمودار سریال هایی که حیات بعد از مرگ را سوژه کردند به طرزی جالب متغیر است و در نهایت با «پنج کیلومتر تا بهشت» به پایان رسید. از آن سو کمدی، پای ثابت سریال های ماه مبارک است؛ برخی ارتباطی معنایی با این ماه دارند و برخی از پایه برای این مناسبت ساخته نشده اند. نکته جالب اما تعداد اندک سریال هایی است که براساس روایت های مذهبی ساخته شده اند: «صاحبدلان» و «میوه ممنوعه» تنها نمونه های موجود و البته موفق است که کسی ایده آن را پی نگرفت.

امسال به طرز عجیبی بحث نزول خواری دغدغه سریال سازی شده؛ جایی که «مدینه» و «فاخته» این موضوع را محور قصه شان کرده اند. گزارش هفت صبح از ظهور، افول و اوج تم های متنوع در سریال های ماه رمضان را بخوانید.

حیات بعد از مرگ

ساخت سریال با تم ماورایی و حیات بعد از مرگ را می توان یکی از دوره های مهم در تاریخ سریال سازی ماه رمضان به حساب آورد؛ دوره ای که هفت سال طول کشید و یک جورهایی به پای ثابت کنداکتور این ماه تبدیل شد.

- نقطه شروع: سال 83 قاسم جعفری با ساخت «کمکم کن» اولین قدم را برای ورود به سریال سازی با تم حیات بعد از مرگ برداشت؛ سریالی که آن زمان سر و صدای زیادی به پا کرد و بعد از آن به دلیل حاشیه هایی که برای زهرا امیر ابراهیمی، یکی از بازیگرانش به وجود آمد هیچ وقت بازپخش نشد.

- سال های اوج: قدرتنمایی سریال های ماورایی تا جایی بود که از سال 83 تا 90، در مدت هفت سال، 6 سریال «آخرین گناه»، «روز حسرت»، «ملکوت»، «سی امین روز» و «پنج کیلومتر تا بهشت» با این تم ساخته شد. البته این شش سریال، صرفا آنهایی بودند که با موضوع حیات بعد از مرگ ساخته شدند چون سریال هایی با موضوع شیطان، خارج از این دسته بندی قرار می گیرند.

- نقطه پایان: سریال های «سی امین روز» و «پنج کیلومتر تا بهشت» را می توان آخرین نمونه ها از این تم رایج به حساب آورد؛ سریال هایی که هیچ وقت نتوانستند موفقیت سریال های ابتدایی این دوره را تکرار کنند و در واقع می شود گفت که تم حیات بعد از مرگ را به افول بردند. در واقع این سریال ها به همراه ملکوت به دلیل برداشت سطحی از حیات پس از مرگ موجی از انتقادها را به همراه آوردند و شرایطی را موجب شدند که تلویزیون ترجیح داد تا مدتی سراغ این تم نرود.

شیطانی

درست است که سریال های با موضوع شیطان هم می توانند در گروه ماورایی ها قرار بگیرند اما از آنجایی که در یکدوره، ساخت سریال با حضور شیطان هم اوج گرفت، تصمیم گرفتیم این تم را جدا کنیم.

- نقطه شروع: سال 84 با ساخت «او یک فرشته بود» به کارگردانی علیرضا افخمی، از اولین سریال شیطانی تلویزیون رونمایی شد. بهاره افشاری و مرتضی ضرابی، اولین بازیگرانی بودند که به عنوان شیطان های تلویزیونی معرفی شدند و بسیار هم مورد توجه قرار گرفتند.

- سال های اوج: جذابیت بالای «او یک فرشته بود» بین مخاطبان باعث شد تا دو سال بعد، سیروس مقدم در «اغما» یک بار دیگر روی مسیر همان تم حرکت کند. این بار به جای یک زن، حامد کمیلی بود که با فرو رفتن در جسم الیاس، در قامت یک شیطان درآمد. «او یک فرشته بود» و «اغما» در واقع اثرگذارترین سریال های شیطانی بودند که موفقیت شان هیچ وقت تکرار نشد.

- نقطه پایان: آخرین سریال شیطانی تلویزیون، «سقوط یک فرشته» بود که ماه رمضان سال 90 روی آنتن رفت. بهرام بهرامیان چهار سال بعد از «اغما» این بار تا استفاده از شیطان به عنوان راوی هم پیش رفت و حتی کاری کرد تا چند قسمت مانده به آخر، همه در شناخت شیطان تردید داشته باشند. این بار اما با وجود تمام این خلاقیت ها، دست گذاشتن روی سوژه شیطان جواب نداد و «سقوط یک فرشته» نتوانست موفقیت دو اثر قبلی را تکرار کند.

موضوعات دینی

ماه رمضان است و طبعا باید بازار ساخت سریال براساس روایات دینی زیاد باشد. در اتفاقی عجیب این موضوع چندان مورد توجه واقع نشده و جز دو مورد نمونه ای یافت نمی شود. یا سازندگان می ترسند یا خط قرمز زیاد است.

- نقطه شروع: «صاحبدلان» به نوعی شناسنامه ماه مبارک رمضان هم شده. محمد حسین لطیفی سال 85 این داستان را براساس متنی از علیرضا طالب زاده کارگردانی کرد و توانست مخاطبان زیادی به دست آورد. همانطور که می دانید «صاحبدلان» داستان زندگی پیرمرد صحافی به نام سید خلیل صحاف زاده (با بازی حسین محجوب) است که با ورود قرآنی برای صحافی به خانه اش، خودش و نوه اش «دینا» وارد ماجراهایی می شوند که از داستان پیامبران در قرآن الهام گرفته شده است. این سریال بارها روی آنتن رفته و همچنان اثری شاخص در زمینه روایت های مذهبی است.

- نمونه دیگر: حسن فتحی کلا علاقه خاصی به تاریخ دارد. او این بار داستان شیخ صنعان را برگزید و «میوه ممنوعه» را روانه آنتن کرد. داستان درباره انسانی متدین است به نام حاج یونس (علی نصریان) که یک عمر به نیکنامی زندگی کرده.

او عاشق دختری (هانیه توسلی) می شود و دین و ایمانش را بر بادرفته می بیند. سریال البته با ممیزی های زیادی دچار شد و در قسمت های پایانی چیزی غیر از سرنوشت شیخ صنعان روی آنتن رفت اما همچنان نمونه شاخص در تولید موضوعات دینی است.

- وضعیت کنونی: بعد از «میوه ممنوعه»، روایت های مذهبی دیگر دستمایه ساخت سریال نشده.

نزول خواری

پای مسئله مهمی مثل نزول خواری خیلی دیر به سریال های ماه رمضان باز شد. امسال دو سریال به این موضوع پرداخته اند و پیش از این نزول خواری بیشتر در حاشیه داستان روایت می شد.

- نقطه شروع: سیروس مقدم پرچمدار پرداخت به بحث نزول خواری است. او در سریال «تا ثریا» هم یکی از سریال های موفق را روانه آنتن کرد و هم اثری شاخص درباره این مسئله مهم ساخت. نقطه قوت سریال، قصه پرکشش بود که مخاطب را برای تماشای قسمت های بعدی ترغیب می کرد، ضمن آنکه کارکردان و نویسنده با طراحی شخصیت نزول خوار نشان دادند که نزول خواری ربطی با قیافه و جایگاه اجتماعی ندارد.

- سال های اوج: همانطور که می دانید سیروس مقدم این سریال را برای مناسبت ماه رمضان نساخته بود اما خیلی خوب گل کرد و با وجود جرح و تعدیل های فراوان با استقبال فراوان روبرو شد.

- وضعیت کنونی: ماه رمضان 93 سیروس مقدم بار دیگر سراغ موضوع نزول خواری رفته. محور اصلی سریال «مدینه» بحث نزول خواری است که هر چند نتوانسته موفقیت «تا ثریا» را تکرار کند اما اثری قابل دفاع برای این کارگردان به حساب می آید. نقطه ضعف اصلی سریال، همانطور که پیش تر اشاره کردیم تصویر ناملموس و اغراق آمیز از چهره فرد نزول خوار توی ذوق می زند. سریال شبکه دو هم بحث نزول خواری را در حاشیه داستان اصلی روایت می کند. «فاخته» اما سریال ضعیفی است که به صورت گل درشت موضوعش را روایت کرده.

کمدی های رمضانی

تم رایج سریال های رمضانی که از ابتدا تا همین اواخر هم ادامه داشت، سریال های کمدی بود که اتفاق هایش در بستر رمضان روایت می شد.

- نقطه شروع: با ساخت اولین سریال های مناسبتی رمضان یعنی «گمگشته» و «یادداشت های کودکی» در سال 80، پای اولین کمدی های رمضانی هم به تلویزیون باز شد. در واقع می شود گفت که اصل سریال سازی در ماه رمضان، اوایل بر کمدی های مرتبط با این ایام استوار بود و بعد کم کم پای سریال هایی با موضوعات دیگر هم به این میدان رقابت باز شد.

- سال های اوج: نقطه اوج سریال های کمدی رمضانی را می توان دوره سریال های پریسا بخت آور و حسین سهیلی زاده در شبکه تهران و مجموعه آثار رضا عطاران و علیرضا افخمی در شبکه سه دانست؛ سریال هایی مثل «پشت کنکوری ها»، «برای آخرین بار»، «رانتخوار کوچک»، «خانه به دوش»، «متهم گریخت»، «زیرزمین» و ... مهمترین نکته سریال هایی از این قبیل، این بود که در کنار ساختار کمدی، حال و هوایی کاملا رمضانی داشتند.

- نقطه پایان: کمدی های رمضانی جذاب اواسط دهه 80 کم کم از سال 87 رو به افول گذاشتند. کم کم سریال های کمدی مثل «نون و ریحون» و «یک وجب خاک» به میدان آمدند و آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفتند. آخرین تجربه در عرصه کمدی های رمضانی، «دودکش» بود که به گفته محمدحسین لطیفی، اصلا قرار نبود رمضانی باشد و زمانی که پخش آن در این ایام قطعی شد، بخش هایی با حال و هوای رمضان به انتهای آن اضافه شد.

کمدی های بی ربط

از بین سریال های کمدی که در میدان رقابت رمضان وارد می شوند، برخی هم هستند که هیچ ارتباطی به این ایام ندارند. یکسری از آنها حتی قرار بوده در مناسبت های دیگری مثل نوروز روی آنتن بروند و حالا به دلیل کمبود سریال، با آب بندی در جایگاه سریال رمضانی قرار می گیرند و برخی دیگر هم کمترین ارتباطی به این ایام ندارند.

- نقطه شروع: اولین سریال کمدی که بدون هیچ ارتباطی به مناسبت رمضان روی آنتن رفت، «سه دونگ، سه دونگ» بود. این سریال به هیچ عنوان سریال مناسبتی رمضان نبود اما شبکه تهران به دلیل خارج کردن سریال «تکیه بر باد» در دقیقه نود از کنداکتور رمضان، مجبور شد این سریال کمدی را جایگزین آن کند. دو سال بعد این قضیه سر سریال «خروس» هم تکرار شد. سعید آقاخانی، سریال خروس را برای نوروز شبکه دو ساخته بود اما به دلایلی این سریال در آن مناسبت پخش نشد و نهایتا با اضافه شدن چند قسمت، در مناسبت رمضان روی آنتن رفت.

- شرایط کنونی: بعد از پخش دو سریال «سه دونگ، سه دونگ» و «خروس»، قضیه ساخت سریال های کمدی رمضانی تا حدی منتفی شد و دیگر اولویتی به نام داشتن حال و هوای رمضان، برای انتخاب آثار وجود نداشت. مثلا همین امسال شبکه سه قصد داشت سریال های رمضانی اش را از بین دو گزینه «هفت سنگ» و «شمعدونی» انتخاب کند؛ سریال هایی کمدی که هیچ کدام شان ارتباطی به رمضان نداشتند. آنطور که پیداست، هم راستا بودن با مناسبت رمضان، دیگر جزو شرایط سریال های این ایام نیست. (روزنامه هفت صبح)