تغزل‌های فصل امساک

در اغلب موارد از روزه به عنوان برکات عارفانه و عاشقانه نام برده شده که در موارد عارفانه‌اش موضوع قبض و بسط عارف در مقام سلوک است و در شکل عاشقانه‌اش یادآور هجران و وصل یار و تلخی و شیرینی آن به تصویر کشیده شده است.

در سبک‌های مختلف، نماد روزه و رمضان نیز متفاوت به نظر می‌رسد؛ هرچند اصل موضوع تشریعی و مقدس است. در سبک خراسانی به دلیل صراحت واژگان بر افعال و مصداقی نبودن آنها، قصد شاعر یا تقدیس روزه است یا تکفیر آن! و در سبک عراقی ضمن اذعان به این صراحت، با نمادهای عرفانی نیز همراه است و همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، می‌تواند از افعال سلوک و شیوه‌های رفتاری در طریقت باشد که معمولا فراتر از رفتار متشرعین و با شکلی متفاوت در اشعار عرفانی بیان می‌شود.در سبک هندی هم ضمن تصریح تشریعی بودن آن، نه‌تنها به استعاره بسنده نشده که در تمثیل‌های مختلف و متفاوت از سبک‌های گذشته بیان شده است. اشعار ویژه ماه مبارک در آثار شاعران سبک هندی معمولا کمتر تکفیر می‌شود، بلکه به دلیل دوران حکومت‌های شیعی در ایران ضمن تشریعی بودن به عنوان تمثیل‌های حکمی و پندآموز نیز آورده شده است. اینک ضمن اشاره به نمونه اشعار شاعران مختلف در سبک‌های شعر فارسی، به نقد و تحلیل برخی از آنها نیز پرداخته می‌شود:

سبک خراسانی

رودکی (متوفای 329 هجری قمری)

رودکی در این بیت، رسیدن عید فطر را به ممدوح خود تبریک می‌گوید و هر روز را برایش عید آرزو می‌کند که از نوع تقدیس آن است.

روزه به پایان رسید و آمد نو عید

هر روز بر آسمانت ‏باد امروزا

فردوسی (متوفای 416 هجری قمری)

در بررسی ابیات فردوسی به کلمه روزه زیاد برمی‌خوریم که منظور روز است؛ مثل پنج روزه، پی روزه، مثل همه روزه و در این بیت روزه به معنای اصلی خود و از نوع تقدس و تشریعی آن است که نه‌تنها بعد دینی دارد که در نهان خویش بعد حکمی و عرفانی آن کاملا آشکار است:

همان بر دل هر کسی بوده، دوست

نماز شب و «روزه» آیینِ اوست

نظامی (متوفای 598 هجری قمری)

در این بیت نظامی، از دو نوع نگاه تشبیهی و تشریعی استفاده کرده که هم اشاره‌ای به روزه سکوت حضرت مریم(س) پس از تولد حضرت عیسی(ع) دارد و هم شخصیت داستانش را به «مریم» تشبیه کرده است.

چو مریم، روزه مریم نگه داشت

دهان در بست از آن شکر که شه داشت

سبک عراقی

سنایی غزنوی (متوفای 545 هجری قمری)

حکیم سنایی غزنوی، در آثارش به دلیل احاطه حکمت و شریعت ـ حتی تغزل‌های عرفانی که بعد از سرایش او، به ادبیات شعر فارسی راه پیدا می‌کند ـ اغلب کلیدواژه‌های روزه و رمضانش یا نقد است یا تقدس یا تشبیه حکیمانه. در آثار سنایی کمتر با تکفیر و تنبیه روزه مواجه می‌شویم به دلیل این که هدف آثار وی در شریعت و طریقت، رسیدن به حقیقت دین است و علت ممتاز بودن او در بین شعرای «مکتب شعر دینی» نیز همین است.

حکیم سنایی، در این ابیات به شریعت روزه توجه داشته و روزه‌های ریایی را نقد و تقبیح می‌کند:

در رمضان و رجب مال یتیمان خوری

روزه به مال یتیم مار بود در سله

مال یتیمان خوری، پس چله‌داری کنی

راه مزن بر یتیم، دست بدار از چله

در این قصیده هم ماه روزه و هم عید روزه را مقدس می‌شمارد و رفتن رمضان را که با موفقیت انجام شده و آمدن عید را که با شادی و سرور همراه است، گرامی می‌دارد.

ماه رمضان رفت و مرا، رفتن او به

عید رمضان آمد، المنه لله

آن کس که بود آمدنی، آمده بهتر

و آن کس که بود رفتنی، او رفته به ده، به

همچنین این بیت به نقل از دهخدا در آثار سنایی آمده و در آثار منوچهری که احتمال می‌رود سنایی از منوچهری استقبال کرده باشد یا به اشتباه برای منوچهری ثبت شده است.

بر آمدن عید و برون رفتن روزه

ساقی بدهم باده، بر باغ و به سبزه

انوری (متوفای 585 هجری قمری)

انوری در این بیت، اشاره به مبارک بودن ماه رمضان و غمباری و حرام بودن ماه محرم دارد. او در این شعر برای ممدوح خود ماه روزه و عید روزه را مبارک می‌داند که فقط به تشبیه بسنده کرده، نه تشریع و نه تکفیر.

ماه رمضان خجسته بادت

تا پیش صفر بود محرم

خاقانی (متوفای 595 هجری قمری)

خاقانی در این بیت، روزه را به عنوان تشبیه به کار برده و برای پرهیز از عشق ناسوتی و آتش هوا و هوس، حکم به پرهیز از عشق زمینی می‌دهد و اینجا روزه تنها امساک از عشق زمینی است و جنبه تشبیهی دارد. اغلب آثار خاقانی کمتر جنبه آیینی دارد و در اکثر قصایدش، حتی مقدس‌ترین کلمات را به نازل‌ترین وجه مورد تشبیه قرار داده است.

عشق آتشی است کاتش دوزخ غذای اوست

پس عشق، روزه ‏دار تو در دوزخ هوا

عطار (متوفای 627 هجری قمری)

شیخ عطار در این ابیات کاملا به موضوع تشریعی روزه می‌پردازد و شیوه و شکل حقیقی آن را بیان می‌کند؛ با این که پیش‌تر گفته شد در عرفا، روزه نماد کلیدواژه‌های عرفانی در سلوک نیز هست، اما در این ابیات عطار به تشریع روزه واقعی و تشریح آن می‌پردازد.

ای دوست ماه روزه رسید و تو خفته‌ای

آخر ز خواب غفلت دیرینه سر بر آر

پنداشتی که چون بخوری روزه تو نیست

بسیار چیز است جزوِ آن شرط روزه‌دار

هر عضو را بدان که به تحقیق روزه‌ای‌ است

تا روزه تو روزه بود نزد کردگار

مولوی (متوفای 627 هجری قمری)

مولوی در این بیت به توصیف تشریعی روزه می‌پردازد، هرچند در ابیات شورانگیزش در دیوان شمس، به موارد تشبیهی و سلوکی نیز می‌پردازد.

ماه رمضان آمد ای یار قمرسیما

بر بند سر سفره بگشای ره بالا

این ابیات نیز از مولوی در توصیف شریعت روزه است:

دعاها اندرین مه مستجاب است

فلک‌ها را بدرّد آه روزه

چو یوسف ملک مصر عشق گیرد

کسی کو صبر کرد در چاه روزه

سحوری کم زن ای نطق و خمش کن

ز روزه خود شود آگاه روزه

دلا در روزه مهمان خدایی

طعام آسمانی را سرایی

در این مه چون در دوزخ ببندی

هزاران در ز جنت ‏برگشایی...

سعدی (متوفای 691 هجری قمری)

سعدی در این مثنوی، به تشریع روزه پرداخته و روزه ریایی را تقبیح می‌کند که تظاهر کردن به هر گونه عبادتی، شاید در پیشگاه مردم میسر باشد ولی در باطن، مذمت‌آمیز است.

شنیدم که نابالغی روزه داشت

به صد محنت آورد، روزی به چاشت...

پدر دیده بوسید و مادر سرش

فشاندند بادام و زر بر سرش

چو بر وی گذر کرد یک نیم روز

فتاد اندر او ز آتش معده سوز

به دل گفت اگر لقمه، چندی خورم

چه داند پدر غیب، یا مادرم!

چو روی پسر، در پدر بود و قوم

نهان خورد و پیدا، به سر برد صوم

که داند چون در بند حق نیستی

اگر بی‌وضو در نماز ایستی

شیخ اجل، همان ‌طور که گفته شد در بعد عرفانی نیز، به شکل استعاری از کلیدواژه‌های روزه و ماه روزه استفاده می‌کند که در این شعر عاشقانه ـ عارفانه، به موضوع «روی ماه یار» اشاره می‌کند.

هر که را خاطر به روی دوست رغبت می‏کند

بس پریشانی بباید بردنش چون موی دوست

دیگران را عید اگر فرداست ما را ز این دهست

روزه‌داران ماه نو بینند و ما ابروی دوست

سبک هندی

صائب تبریزی (متوفای 1087 هجری قمری)

ازجمله اشعار تشریعی که به مدح ماه مبارک می‌پردازد این غزل صائب است که در آن به زیبایی، هر روز ماه رمضان را عید می‌داند و همچنین نزول قرآن در این ماه را ، توصیف می‌کند. همان‌طور که گفته شد در آثار سبک هندی که بزرگ‌ترین پردازنده آن صائب تبریزی است، تمثیل اصلی‌ترین ویژگی اشعار آن است. در این غزل حقیقت شریعت دیده می‌شود نه تمثیلی از آن که در سبک خراسانی گاه تا تکفیر و تقبیح پیش می‌رفت و در سبک عراقی به نماد سلوک عارفانه و استعاره نزدیک می‌شد. در اینجا ضمن شکل رئالیستی شعر به ارسال مثل نیز می‌پردازد.

افسوس که ایام شریف رمضان رفت

سی عید به یک مرتبه از دست جهان رفت

افسوس که سی پاره این ماه مبارک

از دست به یک ‌بار چو اوراق خزان رفت

صائب وداع ماه مبارک رمضان را به زیبایی هر چه تمام‌تر توصیف می‌کند؛ هم از نظر صورت و هم از نظر معنا و تشبیه آن به جمال حضرت یوسف، تحسین چندجانبه ماه مبارک است.

از رفتن یوسف نرود بر دل یعقوب

آنها که به صائب ز وداع رمضان رفت

بیدل (متوفای 1133 هجری قمری)

همان طور که گفته شد در سبک هندی علاوه بر تشریع و تشبیه، تمثیل نیز برای انتقال مفاهیم شعر به کار می‌رود. در این دو بیت نیز، بیدل دهلوی نه‌تنها روزه و ماه رمضان را توصیف می‌کند و رفتار عوام و خواص را از هم جدا می‌سازد، در سلوک و سیر الی‌الله، عارف را مقید به یک ماه و یک عید نمی‌داند و برای وصول به حق، دائم او را در مسیر سلوک می‌پندارد؛ چراکه بی‌روی یار، عید رمضان نیز عید نیست؛ همان‌طور که اگر هلال رمضان هم رخ بنماید بی‌روی یار، روزه جز رنج و عیدش نیز، جز رنج روز هجران نیست.

عید آمد و هر کس پی کار خویش است

می‌نازد اگر غنی و گر درویش است

من بی‌تو به حال خود نظرها کردم

دیدم که هنوزم رمضان در پیش است

در این نوشتار سعی شد عمده نگاه شاعران در سه سبک معروف شعر فارسی به روزه و ماه رمضان، مورد نقد و تحلیل قرار بگیرد؛ هرچند مجال به کندوکاو بیشتر نبود؛ ولی امیدوارم کاستی‌هایش به دیده اغماض نگریسته شود تا ان‌شاءالله در مجالی بهتر جبران گردد.

سیدعلی‌اصغر موسوی / جام‌جم