وابستگی به نفت؛ بلای جان اقتصاد ایران

این چنین است که اقتصاد مقاومتی دستور تغییر مسیر اساسی در زمینه استفاده کشور از درآمد نفت و گاز را صادر کرده و از مجریان می‌خواهد زمینه تبدیل نفت در داخل کشور به ارزش افزوده فراهم و جلوی خام‌فروشی و همزمان، اتکای درآمد کشور به عایدات نفت گرفته شود.

نگاهی به سیر تاریخی نیز نشان می‌دهد نوسان شدید درآمدهای نفتی به واسطه کاهش قیمت، مقدار صادرات و تولید و این اواخر تحریم، پدیده‌ای تکرارشونده در اقتصاد ایران بوده و خواهد بود. این نوسان از زمان نهضت ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 تاکنون به دلایل مختلف ادامه داشته است. در این سال درآمد نفتی از 59 به 9 میلیون دلار در سال و در سال 1332 به صفر رسید. در دهه 50 درآمد نفت 160 درصد افزایش یافت، اما در دهه اول انقلاب کاهش 33 تا 54 درصدی درآمد نفت بوقوع پیوست. اکنون نیز با تحریم فروش نفت، درآمد کشور از این محل بیش از 50 درصد کاهش یافته است. بعلاوه وابستگی به نفت برای ایران ارمغانی جز اقتصاد بشدت دولتی، پوشش ناکارآمدی‌های مدیریت‌های اقتصادی، شکل‌گیری ساختارهای رانتی و غیررقابتی، تشدید نابرابری‌ها، ایجاد رفاه بالاتر از سطح تلاش و بهره‌وری واقعی جامعه، ظرفیت پایین رشد اقتصادی و کاهش بهره‌وری و بیماری هلندی نیاورده است.

تغییرات ژئوپلتیک انرژی در جهان

بعلاوه آنچه در جهان امروز قابل مشاهده است، این‌که تحولات ژئوپلتیک انرژی جهان به سمتی در حال حرکت است که اتکا به درآمد نفت را مانند گذشته برای بسیاری از کشورها ارزان می‌کند. براساس پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، از سال 2017 تا 2035 آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت خام جهان خواهد شد و روشن است هر کار که بخواهد با قیمت و بازار نفت خواهد کرد. همچنین تا سال 2035 آمریکای شمالی به صادرکننده خالص هیدروکربن‌ها تبدیل خواهد شد. در همین حال تقاضای نفت در این سال‌ها از سوی خریداران عمده با کاهش هشت میلیون بشکه‌ای در روز مواجه خواهد شد؛ به طوری که تقاضای خرید نفت آمریکا از 17.1 به 14 میلیون بشکه در روز، تقاضای اتحادیه اروپا از 11.7 به 8.9 و تقاضای ژاپن از 4.7 به 2.8 میلیون بشکه در روز کاهش خواهد یافت. همچنین صادرات انواع سوخت‌های مایع توسط آمریکا بر واردات آن پیشی خواهد گرفت. روشن است این امر تغییر بزرگی در نقش نفت در اقتصادهای تک‌محصولی و نفتخیز مانند ایران ایجاد خواهد کرد. بنابراین اگر با به کارگیری دستورات اقتصاد مقاومتی نتوانیم بسرعت از وابستگی اقتصاد ایران به نفت خام کم کنیم، حتی اگر فرض بگیریم که تحریمی هم در کار نخواهد بود، باز هم جریان آینده بازار نفت خود، تحریمی جدید برای اقتصاد ایران محسوب می‌شود. تحریمی که دیگر برپایی مذاکرات ژنو و وین برای رفع آن قابل انجام نخواهد بود.

با این حال کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که فشارها و محدودیت‌های بین‌المللی آشکار و پنهان بر اقتصاد ایران تداوم داشته باشد؛ زیرا از یک‌سو با تحریم‌های پنهان، جایگاه طبیعی اقتصاد ایران در تقسیم کار بین‌المللی به رسمیت شناخته نمی‌شود و از سوی دیگر امکان برقراری تحریم‌های جدید ـ به هر بهانه تازه ـ با هدف منزوی ساختن و مانع‌تراشی برای پیشرفت کشور محتمل است. این کارشناسان معتقدند شیرینی اثر تحریم زیر زبان تحریم‌کنندگان مزه کرده است و علت بارز آن استفاده از همان الگوی تحریم ایران برای تحریم روسیه در ماجرای بحران اوکراین است. از این رو در مسیر پیشرفت جمهوری اسلامی ایران، هیچ بعید نیست که تحریم‌های جدید و حتی شدیدتر از آنچه اکنون وجود دارد، وضع شود و این موضوعی است که رهبر معظم انقلاب بارها به آن اشاره کرده‌اند.

اینچنین است که تنها راه پایدار مقابله با تحریم‌ها، گذر از اقتصاد نفتی موجود به سوی اقتصادی با ارزش افزوده بالاست که اگر هم تحریم یا تغییری در شرایط انرژی جهان بوقوع پیوست، اقتصاد ایران با تکیه بر منابع درون‌زای خود به حیات ادامه دهد.