نسخه 4 ساله برای کاهش آلودگی هوای پایتخت ‌

نه اتوبوس و تاکسی بیشتر شده، نه شهروندان ترجیح داده‌اند کمتر از خودروهای خود استفاده کنند، نه خودروهای فرسوده جمع شده، نه صف‌های معاینه فنی شلوغ‌تر شده، نه آلایندگی موتورسیکلت‌ها و اتوبوس‌های دودزا کمتر شده و نه هیچ اتفاق امیدوارکننده دیگری. فقط و فقط باز هم ناپایداری هوا به داد تهرانی‌ها رسیده است.

این روزها حال هوای شهرمان آنقدر خوب است که همین ابتدای امسال رکورد روزهای پاک سال گذشته شکسته شده است، اما با این حال مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران مثل ما خوشبین نیست. وحید حسینی می‌گوید درست است که ناپایداری جوی و وزش باد به کمک هوا آمده، اما این وضع موقتی است و زمستان امسال دوباره بحران آلودگی هوا دامنگیر کلانشهرها و بویژه تهرانی‌ها خواهد شد.حسینی تاکید می‌کند شرایط آلودگی هوای تهران آنقدر بحرانی است که دیگر فرصتی برای آزمون و خطا نیست و بهتر است به جای اجرای طرح‌های تخیلی با واقعیت‌ها کنار آمد. او معتقد است برای مهار آلودگی هوا نیازی به راهکارهای پیچیده و ابتکارهای عجیب نیست، فقط کافی است طرح‌هایی را که در دیگر کشورها جواب داده، پیگیرانه و منسجم دنبال کنیم. با این حال او از نسخه جدیدی می‌گوید که شهرداری در یک برنامه چهارساله برای تهران پیچیده است. به اعتقاد او اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود تا چهار سال آینده تعداد روزهای ناسالم هوای تهران به نصف می‌رسد.

آسمان آبی این روزهابه ما می‌گوید انگار همین ابتدای سال هوا روی خوش به تهرانی‌ها نشان داده و فعلا از آلودگی خبری نیست و در مقابل تعداد روزهایی که هوای سالم تنفس می‌کنیم بیشتر شده است، این‌طور نیست؟

البته نتیجه‌گیری ما از وضعیت آلودگی هوا فقط براساس مشاهده ظاهری نیست و هر نظر کارشناسی دراین باره بر مبنای اندازه‌گیری شاخص‌ها از ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا و تحلیل داده‌هاست. با وجود این اگر بخواهیم همین 45 روزی که از سال 93 گذشته را با مدت مشابه سال گذشته مقایسه کنیم می‌بینیم پارسال تعداد روزهای سالم 43 روز و امسال 40 روز بوده است و این یعنی وضع تقریبا مانند سال گذشته است، اما تنها تفاوت مهمی که ایجاد شده این است که در مدت مشابه سال گذشته تعداد روزهایی که هوای تهران در شرایط پاک قرار داشت کمتر از مدت مشابه امسال بود، به‌طوری که در 45 روز ابتدای سال 92 تهران فقط یک روز هوای پاک داشت، درحالی که این وضع در مدت مشابه امسال بیشتر شده و تاکنون ما شش‌روز هوای پاک داشته‌ایم. همچنین در کل سال 92 تهران فقط سه روز هوای پاک داشت درحالی که امسال از ابتدای سال تاکنون شش روز پاک را گذرانده‌ایم و خوشبختانه در همین 45 روز امسال رکورد روزهای پاک سال گذشته شکسته شد.

چه عواملی موجب این اتفاق خوب شده است؟

نمی‌شود این موضوع را به هیچ عامل خاصی از جمله بهبود کیفیت سوخت، استفاده بیشتر شهروندان از ناوگان حمل‌ونقل عمومی، کاهش استفاده از خودروی شخصی یا هر عامل دیگری نسبت داد. این مقدار تغییرات کاملا طبیعی است، ما وقتی کیفیت هوای تهران را در این چند سال بررسی می‌کنیم می‌بینیم بعضی سال‌ها بهتر و برخی سال‌ها بدتر از سال قبل از آن بوده است درست مثل بارندگی‌ها که یک سال ممکن است بارندگی مطلوب باشد، اما یک سال ممکن است سال خشکی داشته باشیم. به همین دلیل فکر می‌کنم در شرایط فعلی ناپایداری جوی، جابه‌جایی هوا، وزش باد مطلوب که تعداد روزهای بیشتری از ابتدای سال تاکنون تداوم داشته باعث این وضع شده و جز این هیچ تغییر خاصی اتفاق نیفتاده است ضمن این‌که در هیچ جای دنیا اتفاقاتی که درباره وضع آلودگی هوای یک شهر می‌افتد یکساله نیست و با اجرای مجموعه‌ای از برنامه‌ها و راهکارها در درازمدت اثربخشی خود را روی کاهش آلودگی هوا نشان می‌دهد.

با این توصیف در شش ماهه دوم امسال هم باید خودمان را برای روزهای آلوده آماده کنیم؟

قطعا و این کاملا طبیعی است، چون ما هنوز درباره منابع تولید آلودگی فکر خاصی نکرده‌ایم. زمستان سال گذشته آلودگی که در سطح شهر تولید می‌شد هم‌اکنون نیز همچنان درحال تولید است.

یعنی ممکن است امسال دامنه شرایط بحرانی آلودگی هوا حتی به تابستان هم برسد؟

واقعا پیش‌بینی این موضوع کار سختی است.

بررسی کرده‌اید کدام عوامل بیشترین سهم در آلودگی هوا را به خود اختصاص داده‌اند؟

منابع تولید آلودگی هوای تهران تقریبا شناخته شده است. حدود 70 درصد عوامل موثر در آلودگی هوا مربوط به منابع متحرک ترافیکی شامل خودروها و موتورسیکلت‌ها است و حدود 30 درصد منابع غیرترافیکی مانند کارخانجات، صنایع، ایستگاه‌های سوخت‌رسانی، پمپ بنزین، ترمینال‌ها، راه‌آهن و فرودگاه‌ها. پس ما باید تلاش کنیم تولید آلودگی را به هر ترتیبی محدود کنیم. در روزهای آلوده که کیفیت هوا بد می‌شود ما جا به جایی هوا نداریم و هرچه آلودگی در شهر تولید می‌شود مانند دیگ زودپزی که در آن را بسته و اجازه نداده اید چیزی از آن خارج شود توی شهر می‌ماند و روی هم انباشت می‌شود، بنابراین فقط کافی است شما منابع تولید آلودگی را متوقف کنید تا مساله آلودگی هوا هم حل شود.

ریزگردها کجای این ماجرا هستند؟

نکته مهم این است که بشر چند هزار سال است با گرد و خاک زندگی می‌کند و بدن ما مکانیزم‌های دفاعی مناسبی برای مقابله با گرد و خاک دارد و ترکیبات این گرد و خاک ترکیبات معدنی است مثل سیلیس که در زندگی طبیعی موجود است علاوه براین گرد و غباری که در طبیعت تولید و منتقل می‌شود به شهرها درست است که ممکن است دید را محدود کند، تنفس را با مشکل مواجه کند و در یک کلام آزاردهنده باشد، اما این ذرات بسیار درشت تر از ذراتی است که انسان تولیدشان می‌کند، چون طبیعت قادر به تولید ذرات خیلی ریز نیست و وقتی این ذرات درشت هستند در واقع سیستم تنفسی ما مکانیزم دفاعی قوی برای جذب این ذرات درشت دارد و خیلی بعید است این ذرات به عمق دستگاه تنفسی نفوذ کند، اما ریزگردهایی که ما خودمان در شهرها تولید می‌کنیم و عمدتا از خودروهای دیزلی و بنزینی تولید می‌شود و موتورسیکلت‌های بنزینی (البته خودروهای بنزینی که کاربراتور دارند و نه خودروهای جدید) اینها ذرات بسیار ریزی است که اندازه‌شان بین 10 نانومتر تا 50 و حداکثر 100 نانومتر است و در این محدوده سایز، این ذرات براحتی می‌توانند به عمق ریه نفوذ کنند.

پس ریزگردها را نباید چندان در آلودگی هوای تهران مقصر دانست؟

بله. ریزگردها برای تهران آنچنان مساله مهمی نیستند. فقط افرادی که در شرایط حساس هستند مانند بیماران قلبی و تنفسی، زنان باردار، سالمندان و کودکان نباید از خانه خارج شوند و چون این ریزگردها از کشور دیگری به اینجا می‌آیند ابعاد بین‌المللی پیدا می‌کند و کنترل‌شان کار مشکلی نبوده که نیازمند یک حرکت ملی است اما تاکید می‌کنم سایر این ریزگردها و ترکیب شیمیایی‌شان با آن ذراتی که انسان تولید می‌کند، بسیار متفاوت است.

همان‌طور که می‌دانید مدتی است درراستای اصلاح کیفیت سوخت از بنزین پاک (یورو4) استفاده می‌شود، آیا این موضوع تاثیری در کاهش آلودگی هوای تهران داشته است؟

تاکید می‌کنم مساله آلودگی هوا ناشی از مجموعه‌ای از عوامل تاثیرگذار است در حالی که بزرگ‌ترین اشتباه رسانه‌های ما و حتی بسیاری از مسئولان این است که در بحث آلودگی هوا به‌دنبال یک مقصر می‌گردند. در مورد سوخت هم حرف و حدیث زیاد است، اما در تحقیقات دو سال اخیر افزایش کیفیت سوخت را بوضوح دیده‌ایم؛ یعنی وقتی نمونه‌هایی که دو سال قبل گرفته بودیم با نمونه‌هایی که همین دی و بهمن سال گذشته به‌عنوان سوخت پاک عرضه شده بود، بررسی کردیم به تفاوت قابل ملاحظه‌ای که بین آنها از لحاظ کیفیت وجود داشت پی بردیم، که این موضوع بیانگر افزایش کیفیت سوخت است. برای نمونه سطح گوگرد بنزین از عددی مانند 180 تا 200 به کمتر از 50 رسیده که در زمستان سال گذشته گرفتیم و جزو گونه‌های پاک است و این پیشرفت خوبی محسوب می‌شود.

هر چند هنوز سطح گوگردنمونه‌های غیر پاک مانند بنزین‌های سوپر و معمولی که عرضه می‌شود بسیار بالاست و این مساله‌ای مهم در کفیت سوخت است. نکته دیگر عدد اکتان (octane) سوخت است که یک پارامتر مهم در مصرف سوخت به‌شمار می‌آید، بویژه در آلودگی هوا که حد مجاز آن حداقل باید 95 باشد که در نمونه‌های گرفته شده این عدد 92 بوده است، در حالی که قبلا 82 یا 85 هم می‌دیدیم که خوشبختانه این عددها را دیگر نداریم و امیدواریم هرچه سریع‌تر به حد ایده‌آل نیز برسیم.

شایعات زیادی درباره محتوای بنزین وجود داشت که گفته می‌شد میزان بنزن موجود در سوخت بنزین ما بسیار بالاست.

براساس استاندارد میزان بنزن موجود در سوخت بنزین تا یک درصد قابل قبول است، درحالی که در نمونه‌گیری‌هایی که از سوخت جدید به‌دست آمد این رقم خوشبختانه زیر یک درصد بوده است. حد مجاز ترکیبات معطر هم 42 درصد بوده که ما در نمونه‌گیری‌ها حدود 30 درصد دیدیم. بنابراین نمونه‌های اخیر بنزین پاک که ما زمستان سال گذشته برای ده نمونه از ده جایگاه مختلف پایتخت نمونه‌گیری و بررسی کردیم، همگی نشان از رعایت استانداردهای زیست‌محیطی داشت. حالا ممکن است یورو 4 نباشند اما استاندارد مطلوبی داشتند و در مقایسه با نمونه‌های دو سال قبل واقعا حکایت از افزایش کیفیت سوخت دارند.

اما گویا نتایج تحقیقات شما از وضع آلایندگی سوخت دیزل نگران‌کننده بود.

در این مورد کمی قضیه فرق می‌کند. یکی از مهم‌ترین پارامترهای دیزل که بسیار روی آلودگی هوا تاثیر زیادی دارد میزان گوگرد موجود در آن است. همان‌طور که می‌دانید میزان گوگرد در سوخت دیزل باید براساس استاندارد، حداکثر
50 قسمت در میلیون باشد، در حالی که ما هیچ‌گاه این عدد را در نمونه‌گیری‌هایی که از سوخت توزیع شده در تهران داشتیم، ندیدیم. شرکت واحد تهران که سوخت مجزا می‌گیرد و سوخت مطلوبی است، عدد گوگرد آن حدود 250 است، یعنی پنج برابر حد استانداردی که باید باشد. اما متاسفانه دیزل عادی که کامیون‌ها و دیگر خودروهای دیزل سوز بجز اتوبوس‌های شرکت واحد از آن استفاده می‌کنند عدد گوگرد 7000 تا 8000 را نشان می‌دهند که فاجعه‌آمیز است. در نتیجه حداقل در تهران که به نظرمان بنزین چندان مشکلی ندارد، بهتر است به جای این‌که نگران این سوخت باشیم، باید بیشتر نگران گوگرد دیزل باشیم که هم‌اکنون مشکل جدی در این زمینه داریم و باید برای این وضع چاره‌ای اندیشیده شود.

پروژه موتورسیکلت‌های برقی به کجا رسید؟

بررسی‌ها نشان داده بخش زیادی از آلودگی مرکز شهر، هم از نظر گازی و هم ذرات مربوط به موتورسیکلت‌هاست. ما در حال اجرای پروژه آزمایشی موتورهای برقی هستیم تا مردم به استفاده از موتوربرقی به جای موتوربنزینی تشویق شوند. ضمن این‌که شهرداری برنامه دارد ظرف 5/1 سال آینده ورود و تردد موتورسیکلت‌های بنزینی را به محدوده طرح ترافیک ممنوع کند.

شنیده‌ام مطالعات طرحی با عنوان محدوده کم انتشار در حال انجام است، دراین باره توضیح می‌دهید؟

همه شهرهای بزرگ محدوده‌هایی را در سطح شهر تعریف می‌کنند با عنوان محدوده‌های کم انتشار که براساس این نامگذاری از تردد وسایل نقلیه آلوده به روش‌های مختلف در این محدوده جلوگیری می‌کنند. برنامه ما این است که ابتدا محدوده طرح ترافیک، سپس محدوده زوج و فرد و بعد هم کل شهر تهران را به‌عنوان محدوده کم انتشار تعریف کرده و با سازوکار‌هایی مانند جریمه و عوارض از تردد موتورسیکلت‌ها، خودروهای دیزلی و خودروهای آلاینده جلوگیری کنیم.

از تاکسی‌های هیبریدی چه خبر؟

برنامه استفاده از تاکسی‌های هیبریدی را هم در پایتخت داریم. همین هفته گذشته برای آن فراخوان دادیم. هر شرکتی که بتواند 200 دستگاه تاکسی هیبریدی وارد کند، ما نیز تسهیلات ویژه‌ای در اختیارش قرار می‌دهیم؛ به‌طور مثال حتی بخشی از شهر را برای تردد سریع در اختیارشان قرار دهیم. ضمن این‌که هیات وزیران در این زمینه مصوبه‌ای داشته مبنی براین‌که عوارض واردات خودروهای هیبریدی از موتور گرفته تا تاکسی، به جای 40 درصد به 4 درصد کاهش پیدا کرده است.

بررسی عملکرد کشورهای موفق در مهار بحران آلودگی هوا نشان می‌دهد راهکارهای آنها عملا همان نکاتی است که ما روی آن تاکید داریم، از توسعه حمل و نقل عمومی گرفته تا سوخت پاک و کاهش استفاده از خودروی شخصی. پس چرا آنها از این راهکارها نتیجه گرفتند و ما هنوز با بحران آلودگی دست و پنجه نرم می‌کنیم؟

آنها تجربه‌های طولانی مدت پنج تا ده ساله داشته‌اند و در اجرای برنامه‌هایشان نیز خیلی جدی بوده‌اند و حتی با تغییر مدیریت، برنامه‌ها عوض نشده و یک مسیر مشخص دنبال شده است. اگر این کارها را انجام دهیم ظرف چهار تا پنج سال نتیجه اولیه آن را می‌بینیم و اگر پس از آن نیز باز هم این طرح‌ها توسعه پیدا کنند، شک نکنید تا ده سال آینده در تهران هوای سالمی خواهیم داشت.

پوران محمدی ‌/‌‌ گروه جامعه