دردانه‌های سازمان انتقال خون ایران را بشناسیم

تصور عموم مردم این است که گروه‌های خونی به A، B، AB و O محدود می‌شود. به‌طور کلی ما چند گروه خونی داریم و این گروه‌ها بر اساس چه ویژگی‌هایی مشخص می‌شود؟

از صد سال پیش که فردی به نام «لند اشتاینر» گروه‌های خونی اصلی را شناسایی کرد، تاکنون بیش از 360 گروه خونی توسط انجمن بین‌المللی انتقال خون که مرکز آن در آمستردام هلند است، شناسایی شد. در انجمن بین‌المللی انتقال خون، یک کارگروه علمی تشکیل شده که گروه‌های خونی جدیدی را که شناسایی می‌شود،نامگذاری می‌کند. وقتی برای نخستین بار گروه‌های خونی شناسایی شد برای نامگذاری گروه‌های خونی مختلف از حروف لاتین استفاده شد و در آن زمان نامگذاری گروه‌های خونی به همین حروف الفبای لاتین محدود می‌شد و گروه خونی مثبت و منفی نیز تحت عنوان گروه خونی D نامگذاری شد. کسی که گروه خونی D داشته باشد از نظر آنتی‌ژنی که مثبت یا منفی بودن گروه خونی را تعیین می‌کند، مثبت است و در مقابل کسی که این آنتی‌ژن را نداشته باشد گروه خونی منفی دارد. مثبت یا منفی بودن گروه خونی در کنار گروه خونی اصلی قرار می‌گیرد. انجمن بین‌المللی انتقال خون با تشکیل این کارگروه علمی در روند نامگذاری گروه‌های خونی نظمی را ایجاد کرده است. در حقیقت روند کاری این کارگروه براساس خصوصیات ژنتیک و بیوشیمیایی و اطلاعاتی که در بین گروه‌های خونی مشترک است، تعیین می‌شود و بر این اساس 31 سیستم گروه خونی دسته‌بندی شده است که گروه خونی اصلی یا ABO یکی از این سیستم‌ها را تشکیل می‌دهد. هر یک از این سیستم‌ها از زیر گروه‌هایی تشکیل شده است. در سیستم گروه خونی ABO که سیستم اصلی تعیین‌کننده گروه خونی افراد است آنتی‌ژن A،B و AB را داریم و افرادی که هیچ یک از این آنتی‌ژن‌ها را نداشته باشند گروه خونی O دارند. سیستم دیگر، سیستم RH است. در این سیستم 54 آنتی‌ژن یا گروه خونی فرعی شناسایی شده است که ما فقط با یکی از این گروه‌های خونی آشنایی داریم که در تعیین آن از آنتی‌ژن D استفاده می‌شود. گروه خونی C، c، E و e از دیگر گروه‌های خونی شناسایی شده در این سیستم است و نوع گروه خونی هر فرد به این بستگی دارد که از پدر و مادر کدام یک از این آنتی‌ژن‌ها را به ارث برده باشد. در این 54 گروه خونی که در سیستم RH قرار می‌گیرد، آنتی‌ژنی به نام V نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد که در حقیقت تعیین‌کننده یکی از این گروه‌های خونی است. این آنتی‌ژن در همه افراد جامعه دیده می‌شود و فقط در یک نژاد خاص از سیاهپوستان در کمتر از 0.1 درصد از افراد ممکن است این آنتی‌ژن حذف شده باشد. نبود این آنتی‌ژن در بدن می‌تواند ناشی از یک جهش ژنتیک باشد یا جنبه وراثتی داشته باشد یا این‌که ممکن است آنتی‌ژن وجود داشته باشد اما بیان نشده باشد. سیستم بعدی گروه‌های خونی، سیستم KELL است. تعیین و شناسایی این گروه‌های خونی از نظر بالینی نیز بسیار مهم است. اگر فردی بیمار باشد و به تزریق خون نیاز داشته باشد، تزریق گروه خونی مشابه و سازگار با فرد بسیار مهم خواهد بود. سیستم‌های دافی، کید و لوترن از دیگر سیستم‌های خونی تعریف شده است. از زمانی که گروه خونی مختلف شناسایی شد، علاوه بر حروف الفبای لاتین از معیارهای دیگری نیز برای نامگذاری گروه‌های خونی مختلف استفاده شد. گاهی یک سیستم خونی شناسایی شده مانند لوترن یا دافی، براساس نام نخستین بیماری که آنتی‌بادی‌ها یا خون او پس از تزریق خون یا زایمان به خون تزریقی حساسیت نشان داده، نامگذاری می‌شود. دافی نام خانمی است که مدت‌ها با مشکل سقط‌های مکرر مواجه بوده است و بعدها مشخص می‌شود که خون مادر نسبت به خون جنین از خود واکنش نشان می‌داده است. یعنی جنین آنتی‌ژنی را از پدرش به ارث برده بود که بدن مادر نسبت به آن از خود واکنش نشان می‌داد. در نتیجه مادر دچار خونریزی‌های شدید می‌شد و سیستم ایمنی مادر علیه گروه خونی جنین از خود واکنش نشان می‌داد و به این ترتیب این گروه خونی در این فرد شناسایی شده و به نام وی نامگذاری شد. گاهی نیز گروه‌های خونی شناسایی شده براساس نوع بیماری که فرد به آن مبتلا بوده، نامگذاری شده است.

اساسا چه کسی گروه خونی نادر دارد؟

براساس تعریف انجمن بین‌المللی انتقال خون، اگر در بین جمعیت هزار تا 5000 نفری در جامعه، آنتی‌ژن خاص خون مشاهده نشود آن فرد دارای گروه خونی کمیاب است و اگر گروه خونی فردی در بین 5000 تا ده هزار نفر جمعیت یک منطقه جغرافیایی آنتی‌ژن یا آنتی‌ژن‌های خاصی را نداشته باشد این فرد دارای گروه خونی بسیار نادر خواهد بود.

گروه‌های خونی نادر بر چه اساسی شناسایی می‌شوند؟

برای مثال گروه خونی به نام TJ داریم. ممکن است در افرادی که به سرطان‌های بافتی یا خونی مبتلا می‌شوند، سطح غشای گلبولی تغییر پیدا کرده و تخریب شود و یک سری پروتئین‌هایی که قبلا پوشیده یا مخفی بود خودشان را بیان کنند. در این شرایط این آنتی‌ژن‌ها به آنتی‌ژن‌های ناشناخته‌ای تبدیل می‌شود که اگر خونی به فرد بیمار تزرق شود بدن بیمار نسبت به خون تزریق شده، واکنش‌های ناخواسته‌ای نشان می‌دهد. بنابراین می‌توان گفت گاهی ابتلا به یک بیماری به شناسایی گروه‌های خونی جدید منجر می‌شود. یکی از گروه‌های خونی نادر، گروه خونی بمبئی است که شاید اسم آن را شنیده باشید. ما هفته گذشته در یک کودک گروه خونی نادری را شناسایی کردیم. این کودک هفتمین نفری است که در چهار سال گذشته با این گروه خونی نادر شناسایی شده است. در سیستم گروه خونی Kell، یک گروه خونی نادر به نام چلانو وجود دارد. پروتئینی که این گروه خونی براساس آن تعیین می‌شود در بدن همه افراد وجود دارد و در خون 80 میلیون ایرانی این پروتئین بیان می‌شود. در سطح کشور فقط این هفت نفر که شناسایی شده‌اند این آنتی‌ژن را ندارند. این کودک چهار ساله که پدر و مادرش هم از این‌که فرزندشان یک گروه خونی نادر دارد اطلاعی نداشتند، به علت نوعی کم خونی که کودک به آن مبتلا بوده است به پزشک مراجعه می‌کنند و پزشک برای کودک آزمایش می‌نویسد که ما در آزمایش خون این کودک متوجه شدیم این پروتئین در بدن این کودک وجود ندارد و در حقیقت کودک گروه خونی چلانو منفی دارد. تاکنون این آزمایش روی 20 هزار نفر انجام شده و این کودک هفتمین نفری است که این گروه خونی نادر را دارد. البته ما افرادی را که گروه خونی نادر دارند به طور تصادفی شناسایی می‌کنیم. به عبارت دیگر این آزمایش‌ها به طور سیستماتیک انجام نمی‌شود. کودک دچار کم خونی بوده و به ما مراجعه کرده تا ببینیم چه گروه خونی می‌توانیم به او بدهیم. ما این موضوع را بلافاصله به پدر و مادرش اطلاع دادیم. گروه خونی ABO و RH فقط دو گروه از آزمایش‌هایی است که برای تعیین گروه خونی افراد انجام می‌شود. ما در تعیین گروه خونی افراد علاوه بر این، آنتی‌ژن‌های دیگری را که در تعیین گروه خونی افراد نقش دارد مورد بررسی قرار می‌دهیم و به عبارتی می‌توان گفت تعیین گروه خونی افراد فرآیند بسیار پیچیده‌ای است که به آزمایش‌های تخصصی نیاز دارد.

آیا ممکن است فردی گروه خونی نادر داشته باشد اما خودش از این موضوع اطلاعی نداشته باشد؟

معمولا افرادی که گروه خونی نادر دارند به طور تصادفی شناسایی می‌شوند. گاهی فرد تحت عمل جراحی قرار می‌گیرد که به تزریق خون نیاز دارد یا این که خانمی دچار سقط‌های مکرر می‌شود که در این صورت ممکن است پزشک برای او آزمایشی به منظور تعیین گروه خونی بنویسد. ما به‌طور تصادفی نمونه خونی افرادی که در سازمان انتقال خون، خون اهدا می‌کنند آزمایش می‌کنیم. معمولا به‌طور تصادفی هر سال گروه خونی پنج تا ده هزار نفر از افرادی که خون اهدا کرده‌اند، شناسایی می‌شود. هدف ما این است که بتوانیم در سطح کشور حدود 70 هزار نفر را آزمایش کنیم تا بتوانیم بتدریج بانک اطلاعات خون‌های نادر در کشور را تکمیل کنیم. ممکن است فردی گروه خونی نادر داشته باشد اما خودش مطلع نباشد. افرادی که در خانواده یا اقوامشان فردی بوده که در اثر تزریق خون دچار مشکل شده است، باید بدانند ممکن است این مشکل پیامد گروه خونی نادر باشد و این افراد می‌توانند در صورتی که احساس نگرانی می‌کنند برای تعیین گروه خونی خودشان به سازمان انتقال خون مراجعه کنند. به عبارت دیگر وراثت از جمله عواملی است که می‌تواند در شیوع گروه‌های خونی نادر تاثیرگذار باشد. ابتلا به بعضی بیماری‌ها مانند گروهی از بیماری‌های عصبی می‌تواند پیامد داشتن گروه خونی نادر باشد. بر این اساس می‌توان این بیماری‌ها را نشانه‌ای مبنی بر داشتن گروه خونی نادر دانست. ما اهداکننده‌ای را داشتیم که تا مدت‌ها بدون این که مشکلی داشته باشد، خون اهدا می‌کرد اما اخیرا متوجه شدیم گروه خونی این فرد غیر قابل شناسایی است. با او تماس گرفتیم و به این ترتیب این فرد بعد از پیگیری‌های لازم متوجه شد بیمار است. او به سرطان خون مبتلا شده بود و این در حالی بود که خودش از ابتلا به این بیماری هیچ اطلاعی نداشت. اطلاع‌رسانی ما به بیمار کمک کرد زودتر تحت درمان قرار گیرد. ابتلا به بیماری‌های عفونی در بلندمدت به ایجاد تغییراتی در گروه خونی افراد منجر می‌شود. گروه خونی نادری به نام دافی A منفی و دافی B منفی شناسایی شده است. در استان تهران و هرمزگان شیوع این گروه خونی بیشتر است. بیماری مالاریا یا به عبارتی انگل مالاریا در شیوع این گروه خونی نقش مهمی دارد. این انگل از آنتی‌ژن A و B به گلبول‌های قرمز نفوذ می‌کند. بنابراین در کسانی که این آنتی‌ژن را ندارند این انگل نمی‌تواند نفوذ کند. این انگل با گذشت زمان گلبول‌هایی را که داخل آنها نفوذ می‌کند از بین می‌برد. گلبول‌هایی که این انگل نمی‌تواند در آنها نفوذ کند زنده می‌مانند. اکنون گروه خونی 10 درصد از جمعیت استان هرمزگان دافی A منفی و دافی Bمنفی است. بنابراین این گروه خونی در استان هرمزگان گروه خونی نادری نیست، زیرا 10درصد افراد، این گروه خونی را دارند. اما در مناطق جغرافیایی دیگر کشور این گروه خونی نادر است. در کشورهای اروپایی نیز این گروه خونی بسیار نادر است و اگر فردی در این کشورها این گروه خونی را داشته باشد در تامین خون برای این فرد با مشکل مواجه می‌شوند.

شرایط جغرافیایی و ازدواج‌های فامیلی از دیگر عوامل تاثیرگذار در شیوع گروه‌های خونی نادر است. برای مثال گروه خونی نادر بمبئی در نتیجه ازدواج‌های فامیلی شیوع پیدا می‌کند. بنابراین عفونت‌ها و به‌طور کلی ابتلا به بیماری‌هایی که منشأ انگلی یا باکتریایی دارد، می‌تواند در شیوع گروه‌های خونی نادر نقش مهمی داشته باشد. گاهی ممکن است فرد در نتیجه ابتلا به یک بیماری آنتی‌ژنی را از دست بدهد. برای مثال بعضی افراد در اثر ابتلا به یک بیماری عصبی کل سیستم KELL را از دست می‌دهند؛ یعنی این بیماری عصبی موجب می‌شود فرد بتدریج کل این سیستم را از دست بدهد. گاهی نیز وقتی یک سیستم خونی در فردی تضعیف می‌شود به تشدید بیماری منجر خواهد شد. در حقیقت این اثرگذاری متقابل است.

بانک خون‌های نادر با چه هدفی راه‌اندازی شده است؟

بانک خون‌های نادر سال 1389 راه‌اندازی شده است. پیش از این ما در یک دوره زمانی پنجساله برنامه‌ریزی‌های لازم برای این کار را انجام دادیم تا بتوانیم چنین برنامه‌ای را برای ایجاد بانک خون‌های نادر اجرایی کنیم. طرح مشترکی را برای یک دوره زمانی دوساله با سازمان بهداشت جهانی در نظر گرفتیم. به آنها اعلام کردیم قصد داریم چنین برنامه‌ای را در کشور پیاده کنیم. از رئیس انجمن بین‌المللی خون‌های نادر دعوت کردیم در سمینار دو‌هفته‌ای سازمان انتقال خون شرکت کند. رئیس انجمن از امکانات آزمایشگاهی سازمان بازدید و توصیه کرد عضو این انجمن شویم. از سال 1389 ما عضو انجمن بین‌المللی خون‌های نادر هستیم که مرکز آن در آمستردام هلند است. در آسیا بجز ایران کشورهای چین و ژاپن هم برنامه‌ای تحت‌عنوان برنامه ملی خون‌های نادر ارائه کرده‌اند که اجرایی شده است. در ژاپن در دوره‌ای 30 میلیون نفر از جمعیت‌شان را از نظر گروه‌های خونی مورد آزمایش قرار دادند تا گروه‌های خونی نادر را در این کشور شناسایی کنند. در کشورهای اسلامی ما تنها کشوری هستیم که برنامه ملی خون‌های نادر را در کشور به اجرا گذاشته‌ایم.

برای عضویت در انجمن بین‌المللی خون‌های نادر چه شرایطی لازم است و این انجمن چه خدمات و امکاناتی را در اختیار کشورهای عضو قرار می‌دهد؟

ابتدا کشورهای اروپایی و آمریکایی عضو این انجمن بودند اما اکنون کشورهای آسیایی از جمله ایران نیز به عضویت این انجمن در آمده است. از قاره آفریقا فقط آفریقای جنوبی عضو این انجمن است. کشورهایی می‌توانند عضو انجمن بین‌المللی خون‌های نادر شوند که توانمندی‌های علمی و فنی لازم را داشته باشند و علاوه بر این، امکان ذخیره خون نادر و همچنین حمل و نقل خون در کشور و به خارج از کشور برای آنها فراهم باشد. یکی از مزیت‌های این عضویت این است که اگر بیماری در ایران خون نادر داشته باشد و ما نتوانیم خون مورد نیازش را تامین کنیم، می‌توانیم از دیگر کشورهای عضو انجمن کمک بگیریم یا در صورت نیاز برای بیماران این کشورها خون ارسال کنیم. تبادل اطلاعات علمی بین کشورها از دیگر مزیت‌های عضویت در این انجمن است. تهیه هر واحد خون نادر هزینه دارد. ما اکنون برای تامین هر واحد خون نادر حدود 5 میلیون تومان هزینه می‌کنیم که البته این خون به‌طور رایگان در اختیار بیماران قرار می‌گیرد. برای هر واحد خون نادری که در سطح بین‌المللی حمل می‌شود نیز حدود 12 هزار دلار هزینه می‌شود. ما تاکنون پیش نیامده است خون مورد نیاز بیمارانی که خون نادر داشته‌اند را از دیگر کشورها تامین کنیم. یکی از مزیت‌های داشتن برنامه ملی در کشور همین است. یعنی با اجرای یک برنامه ملی، یک کار بین‌المللی در داخل کشور انجام می‌شود و به این ترتیب می‌توانیم خون مورد نیاز در داخل کشور را خودمان تامین کنیم و این شاخص خوبی در سطح بین‌المللی محسوب می‌شود.

رکورددار اهدای خون در ایران، گینسی شد

دکتر محمدحسن شیخ‌الاسلامی که تا چند ماه دیگر به نهمین دهه زندگی‌اش قدم می‌گذارد، به‌عنوان رکورد دار اهدای خون شناخته شده است. او بیش از دیگر ساکنان این کره خاکی در دوران زندگی‌اش خون اهدا کرده و از این رو نامش در کتاب رکوردهای گینس به ثبت رسیده است. دکتر شیخ‌الاسلامی که فوق تخصص ایمونوهماتولوژی است، تاکنون نزدیک به 200 بار خون اهدا کرده و با یک جمع و تقسیم ساده می‌توان گفت حجم خونی که او در این سال‌ها اهدا کرده به اندازه حجم خون 20 انسان بالغ است. گرچه مرز پزشکی در اهدای خون 16 تا 65 سال است اما شیخ‌الاسلامی همچنان سالی چندبار خون اهدا می‌کند. نخستین باری که او اهدای خون را تجربه کرد، توانست به مادر و نوزادش که هنوز قدم به دنیا نگذاشته بود، زندگی اهدا کند. آن زمان دکتر شیخ‌الاسلامی دانشجوی سال آخر پزشکی در دانشگاه جندی شاپور اهواز بود. آن سال‌ها تشکیلاتی برای دریافت خون به شکل امروزی وجود نداشت. اگرچه اکنون 50 سال از آن روز می‌ گذرد و او پس از این‌که 20 سال در دانشگاه علوم پزشکی شیراز بوده دیگر بازنشسته شده است اما همچنان به‌صورت افتخاری با سازمان انتقال خون همکاری دارد. یکی از رکوردهای عجیب دیگری که شیخ‌الاسلامی به نام خود ثبت کرده، 16 ماه اهدای خون بی‌وقفه با فاصله زمانی یکماهه بوده است. براساس قوانین بین‌المللی مردان هر سه ماه یک بار و زنان هر چهار ماه یک بار می‌توانند خون اهدا کنند.

او سلامت امروزش را مدیون اهدای خون می‌داند و بر این باور است مواجه نشدن با بیماری‌های قلبی - عروقی، ریوی و بسیاری دیگر از مشکلاتی که در سالمندی نمایان می‌شود از فواید اهدای خون مستمر است.

اگر فرض کنیم با هر بار اهدای خون می‌توان حداقل یک نفر را از خطر مرگ نجات داد، می‌توان گفت مجموع خون اهدایی از سوی دکتر شیخ‌الاسلامی تاکنون ناجی 600 نفر از همنوعانش بوده است. او به‌واسطه فعالیت‌های ارزشمند علمی و تخصصی به‌عنوان پزشک نمونه کشوری انتخاب شده بود و با کسب این رکورد بی‌نظیر جهانی در زمینه اهدای خون، عنوان سلطان اهدای خون را از آن خود ساخته و سازمان انتقال خون ایران نیز تندیس عشق و ایثار را به او اهدا کرده است.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش

از گروه‌های خونی چه می‌دانید؟

گلبول قرمز از اجزای تشکیل‌دهنده خون است. روی سطح گلبول‌های قرمز علاوه بر مواد پروتئینی ترکیبات شیمیایی به نام آنتی‌ژن وجود دارد. گلبول‌های قرمز خون آنتی‌ژن‌های متعددی را حمل می‌کند که در افراد مختلف متفاوت بوده و از طریق وراثت از والدین به فرزندان منتقل می‌شود. بودن یا نبودن این آنتی‌ژن‌ها، تعیین‌کننده گروه خونی افراد است. تاکنون بیش از 600 آنتی‌ژن مختلف شناسایی شده است و شناسایی آنتی‌ژن‌ها همچنان ادامه دارد. هر سال تعداد جدیدی از آنتی‌ژن‌هایی که در سطح گلبول‌های قرمز وجود دارد، شناسایی و به این مجموعه افزوده می‌شود. آنچه عموم مردم درباره گروه‌های خونی می‌دانند، معمولا به آنتی‌ژن‌های گروه خونی اصلی یا همان سیستم گروه خونی ABO محدود می‌شود. بر این اساس اگر گروه خونی شما A باشد، روی سطح گلبول قرمز خون شما آنتی‌ژن A وجود دارد و اگر گروه خونی فردی B باشد، یعنی آنتی‌ژن B روی سطح گلبول قرمز خون فرد دیده می‌شود. اگر گلبول‌های قرمز خون حاوی هر دو آنتی‌ژن‌A و B باشد، گروه خونی فرد AB است و چنانچه هیچ ردپایی از آنتی‌ژن‌های A وB روی سطح گلبول‌های قرمز وجود نداشته باشد، به این معنی است که گروه خونی فرد O است. دیگر آنتی‌ژن‌هایی که می‌تواند روی سطح گلبول‌های قرمز خون وجود داشته باشد، در گروه خونی افراد کمتری از جامعه وجود دارد. بنابراین عموم مردم از دیگر آنتی‌ژن‌ها اطلاع کمتری دارند. اگر آنتی‌ژنی در تعداد بسیار کمی از افراد جامعه وجود داشته یا نداشته باشد، به این معنی است که این افراد گروه خونی نادر دارند.

وقتی بیماری به تزریق خون نیاز داشته باشد سرعت عمل و آماده سازی بموقع خون مورد نیاز برای بیمار از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. با توجه به اهمیت این موضوع، گروه بین‌المللی اهدا‌کنندگان خون از سال 1965 از سوی انجمن بین‌المللی انتقال خون با هدف تامین خون و پاسخ به درخواست‌های جهانی پایه‌گذاری شد که اکنون آزمایشگاه مرجع بین‌المللی گروه خون سازمان جهانی بهداشت در شهر بریستول انگلیس وظیفه انجام فعالیت‌های روزانه آزمایشگاهی و تامین خون نادر را به عهده دارد. این مرکز اطلاعات مربوط به اهداکنندگان خون نادر را که در دیگر کشورهای عضو شناسایی می‌شوند، جمع‌آوری و به روز رسانی می‌کند. براساس گزارش اعلام شده، اکنون اطلاعات 4000 اهداکننده خون نادر از 26 کشور عضو این انجمن در بانک اطلاعاتی برنامه بین‌المللی خون‌های نادر موجود است.

ایلیا امیری / جام‌جم