سازمان فضایی ایران در مدار سرگردانی

قبلا و در جریان جلسات رای اعتماد هم شنیده شده بود گویا سازمان فضایی ایران قرار است دوباره به زیرمجموعه‌ای از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تبدیل شود. این در حالی است که ماموریت تعریف‌شده برای سازمان فضایی ایران فراتر از جمع اختیارات دوتا سه وزارتخانه است.

اکبر ترکان همچنین در این مراسم به آرزوی خود برای تحقق سهم یک درصدی درآمدزایی فضایی در آینده تجارت ایران اشاره کرد. این موضوع که وی از آن به عنوان یک انتظار معقول از صنعت فضایی کشور نام می‌برد در صورت تحقق و بنابر ادعای وی باید بتواند 220 هزار نیروی خبره و متخصص را در زمینه‌های گوناگون در صنعت فضایی کشور به کار بگیرد و سالانه بیش از پنج میلیارد دلار درآمد نصیب ایران کند. ترکان معتقد است اگر این رویا محقق شود، ایران در مسیری آرمانی به سمت تولید ثروت از دانش قرار خواهد گرفت و فرار مغزها کندتر خواهد شد. اما اجازه دهید نگاهی به ساختار و عملکرد سازمان فضایی ایران در سال‌های گذشته بیندازیم و ببینیم آیا این سازمان ظرفیت خلق چنین تحول بزرگی را دارد؟

در حسرت رئیس

قانون می‌گوید متولی اصلی برنامه‌های فضایی و در نتیجه تحقق رویای زیبایی که مهندس ترکان ترسیم کرده، همان سازمانی است که طبق دستور رئیس‌جمهور باید تکلیف آن طی دو ماه روشن شود؛ دو ماهی که بخش عمده آن گذشته است. یعنی باید مشخص شود آیا این سازمان همچنان زیر نظر نهاد ریاست جمهوری باقی خواهد ماند یا به سازمانی زیر نظر یکی از وزرا مثل وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات منتقل خواهد شد یا شاید به قول ترکان حتی ارتقای درجه یافته و جایگاهی والاتر از نهاد ریاست جمهوری را نیز به دست آورد. نکته مبهم دیگر این است که آیا اکبر ترکان ​ سرپرست سازمان فضایی ایران باقی خواهد ماند یا شخص دیگری برای این سمت معرفی خواهد شد؛ اما چرا این موضوع اهمیت دارد؟

سازمان فضایی ایران که بزودی ده سالگی خود را جشن خواهد گرفت، در همین مدت اندک حدود شش سرپرست عوض کرده و باوجود این که چند سالی می‌شود چارت سازمانی آن به تصویب رسیده، اما هیچ‌گاه رنگ یک رئیس واقعی را به خود ندیده است. طبق قانون، سرپرست یک سازمان تا زمانی که حکم وی رسما ابلاغ نشود، به طور موقت وظایف رئیس را به عهده خواهد داشت. ناگفته پیداست سرپرست موقت سازمانی که قرار است موتور محرک قافله بزرگ دانش و فناوری‌های نوین و پیشرفته کشور باشد، قادر به برنامه‌ریزی بلندمدت و حرکت مقتدرانه نیست.

تغییر مداوم سرپرست‌های سازمان فضایی ایران در کنار ابلاغ نکردن حکم سازمانی موجب شده این سازمان علمی همواره از نبود برنامه اجرایی بلندمدت و ساختار سازمانی متشکل و مقتدر رنج ببرد. موضوعی که در گفت‌وگو با متخصصان این سازمان نیز به روشنی به آن اشاره می‌شود.

آش شله‌قلمکار

گویا دستورات متنوعی برای طبخ آش شله‌قلمکار وجود دارد و هر آشپزی با توجه به موجودی انبار خود، مواد غذایی متفاوتی را برای طبخ این آش لذیذ به کار می‌برد، اما اینجا نقش آشپز خیلی مهم است. اگر آشپز خوب باشد و مواد را به درستی با هم مخلوط کند، هر ماده غذایی، طعمی جدید به آش می‌دهد و محصول، غذایی پرعطر و طعم و مزه خواهد بود که مطلوب همه است.

به نظر می‌رسد در تشکیل سازمان فضایی ایران هم این اتفاق رخ داده است. این سازمان، آش شله‌قلمکاری است که حاصل ترکیب حداقل شش، هفت پژوهشکده و مرکز علمی یا اجرایی مختلف است. مرکز سنجش از دور، پژوهشگاه هوافضا، مرکز تحقیقات جهاد سازندگی سابق که روی موشک‌های سوخت جامد کار می‌کردند، چند پژوهشکده و مرکز تحقیقات در شهرهای شیراز و اصفهان و تبریز، مرکز تحقیقات مخابرات ایران و نیروهایی که بتازگی به مجموعه اضافه شده‌اند. هر کدام از این مجموعه‌ها ساختار و فرهنگ سازمانی خودشان را داشته‌اند و این موضوع باعث شده قبیله‌های مختلفی در این سازمان شکل گیرد که گویا برای یکپارچه‌کردن و ادغام فرهنگی آنها کار خاصی صورت نگرفته و موضوع به گذر زمان واگذار شده است. صد البته ادغام سازمانی کار بسیار درستی است، اما اگر آشپز خوب باشد!

هدف در مه

وقتی به عنوان یک کارشناس دانش و فناوری فضایی با کارمندان و کارشناسان این سازمان گفت‌وگو می‌کنید، اولین موضوعی که به نظرتان می‌آید، دیدگاه‌های متفاوت آنها درباره چهره و هدف سازمانی است که مشغول خدمت برای آن هستند. مه‌آلود بودن هدف سازمان فضایی ایران حتی در سخنرانی‌های مسئولان آن هم خودنمایی می‌کند. برای مثال، اصرار مداوم بر ساخت این ماهواره و آن ماهواره و ذکر هزارباره قابلیت‌های هر کدام از آنها و البته تغییر مداوم تاریخ‌های وعده داده‌شده، این پرسش را مطرح می‌کند که آیا سازمان فضایی ایران خود را یک شرکت سازنده ماهواره یا کمی بالاتر از آن مشتری ماهواره‌هایی که سفارش می‌دهد، قلمداد می‌کند یا انتظار می‌رود این سازمان بستر لازم برای توسعه بخش خصوصی ماهواره ساز و حمایت از آنها را به عهده داشته باشد. این مسأله در کنار ده‌ها مثال دیگر نشان می‌دهد سازمان فضایی ایران از نظر ابعادی و انتظار عمومی خیلی سریع‌تر از فرهنگ سازمانی خود رشد کرده و بزرگ شده است. ما اکنون با سازمانی عریض و طویل مواجهیم که در گوشه و کنار این مملکت دفتر، پژوهشکده، کارگاه و مرکز فضایی دارد، اما فرهنگ سازمانی آن به اندازه این رشد ابعادی بزرگ‌نشده و به پختگی و آبدیدگی لازم نرسیده است. موضوعی که اگر همین حالا به آن توجه نشود، در آینده به پاشنه آشیل این سازمان تبدیل خواهد شد.

این موضوع از منظر بیرونی هم قابل بررسی است. گویا هنوز برای روابط عمومی سازمان فضایی ایران مشخص نیست باید چه چهره‌ای از سازمان متبوعش را به مردم و مخاطبان بیرونی نشان دهد. آیا این سازمان یک دفتر طراحی یا کارخانه سازنده تجهیزات فضایی است یا مرکز تحقیقاتی است که روی صدها عنوان علمی مختلف پژوهش می‌کند یا سازمانی حاکمیتی که قرار است مراکز و حتی آدم‌های مرتبط را زیر چتر برنامه‌ای و حمایتی خود قرار دهد؟ این موضوع را می‌توان حتی در عنوان خبرنگارانی که این روابط عمومی به مراسم خود دعوت می‌کند نیز جستجو کرد. در حالی که انتظار می‌رود یک مجموعه علمی مانند سازمان فضایی ایران ارتباطی تنگاتنگ با ژورنالیست‌های علمی داشته باشد و حتی برای آموزش آنها همت بگمارد، شاهد غیبت تاثیرگذارترین روزنامه‌نگاران حوزه علم و فناوری در مراسم خبری این سازمان هستیم. ارتباط سازمان با رسانه‌ها ضعیف و محدود به چند برنامه سالانه است که بیشتر جنبه گزارشی و تبلیغاتی دارد و پس از سال‌ها هنوز این سازمان قدمی برای آموزش و توسعه علمی خبرنگارانی که با او کار می‌کنند، برنداشته است.

برای اکبر ترکان...

در پایان و بدون اشاره به توانمندی‌های علمی و فناوری سازمان فضایی ایران که از تجمیع قابلیت‌های مراکز و پژوهشکده‌های معتبری حاصل آمده است، می‌خواهم به این موضوع اشاره کنم اگر آقای ترکان به عنوان یک سکاندار مایلند آینده‌نگری آرمانی و زیبایشان تا حدودی محقق شود (که اگر بشود انقلابی عظیم در دانش، صنعت و اقتصاد ایران به بار خواهد آورد) خوب است به این نکات نیز توجه کنند:

1 ـ سازمان فضایی ایران باید به نهادی حاکمیتی و بسترساز تبدیل شود و ماموریت‌های خود را از ساخت و پرتاب ماهواره به زیرساخت‌سازی برای تولد و رشد صنعت ​ ماهواره‌سازی در ایران معطوف کند. در آن صورت انتظار می‌رود رئیس بعدی سازمان فضایی ایران (امیدواریم نفر هفتم دیگر فقط سرپرست نباشد) به جای این که تاریخ پرتاب و مشخصات فنی ماهواره‌ها را به مردم گزارش کند، سخن از راه‌اندازی مراکز رشد فضایی و حمایت این سازمان از شرکت‌های ایرانی جهت حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی بگوید. خروارخروار کار پژوهشی بدون تلاش برای واردکردن بخش اقتصادی به آن با یک تغییر مدیریتی و اعمال چند سلیقه شخصی از بین خواهد رفت. هم‌اکنون و به لطف یک برنامه هوشمندانه که سال‌ ۸۶ آغاز شد، چند پروژه دانشگاهی بزرگ مشغول طراحی و ساخت ماهواره‌های دانشجویی هستند. سازمان فضایی ایران باید برای فارغ‌التحصیلی این مهندسان کارآزموده برنامه داشته باشد و به جای تلاش برای استخدام آنها، زمینه را برای راه‌اندازی شرکت‌های نوپای دانش‌بنیان کوچک فراهم آورد تا در آینده بخشی از آن درآمد​ رویایی آقای ترکان محقق​ شود.

2 ـ سازمان فضایی ایران به خودشناسی و همصدایی درونی نیاز دارد. در مراسم افتتاحیه هفته جهانی فضا، همکاران آقای ترکان هنوز خودشان را با پُست سازمانی قبلی از مجموعه‌ای که از آنجا آمده بودند، معرفی می‌کردند. ادغام سازمانی با چند نامه و دستورالعمل محقق نمی‌شود. ایجاد فرهنگ یکپارچه سازمانی، مستلزم کار فراوانی است و صد البته به یاد داریم آقای ترکان در انجام آن تجربه موفق فراوانی دارند.

3 ـ این نکته​ به ذکر مجدد نیاز ندارد که دوران انجام کارهای بزرگ بدون پشتوانه و حمایت مردمی گذشته است. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان فضایی ایران، دو اداره مهم این سازمان​ است. هم از این بابت که مردم را همراه و پشتیبان برنامه‌های علمی ـ تحقیقاتی پرهزینه آن سازمان کنند و هم از این بابت که فعالیت‌های فضایی بدون همکاری‌های بین‌المللی مفهوم و امکان ندارد. بنابراین داشتن یک چهره بیرونی فکرشده و طراحی‌شده یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی مسلم است. به همین دلیل این دو اداره در سازمان فضایی ایران باید سرشار از نیروهای متخصصی باشند که ضمن آشنایی کامل با دانش و فناوری فضایی، آدم‌های سرشناس حوزه پژوهش و صنعت فضایی در داخل و خارج از کشور را نیز به خوبی بشناسند و ارتباطی دوستانه با آنها داشته باشند.

4‌ـ آقای ترکان در مراسم افتتاحیه هفته جهانی فضا از تشکیل کمیته‌ای خبر داد که قرار است برای آینده سازمان فضایی ایران تصمیم‌گیری کندو ​ذکر کرد این کمیته ​ به این نتیجه رسیده که سازمان فضایی ایران باید مقتدر باشد و این موضوع به ضرورت حضور کشور در فضا برمی‌گردد. اقتدار در یک حوزه با تغییر مداوم سکانداران آن حوزه در تناقض آشکار است. از سوی دیگر نمی‌توان انتظار داشت کسانی از بیرون و بدون آشنایی با حوزه عملکردی سازمان فضایی ایران وارد تشکیلاتی شوند که برنامه‌های آن فراتر از سطح چند وزارتخانه تعریف شده است. باید سازوکاری مشخص شود تا روسای آینده این سازمان از داخل بدنه کارشناسی آن و برای مدت زمانی مشخص انتخاب شوند. از آن مهم‌تر این که چون این سازمان بنیانی علمی و تحقیقاتی دارد، این سازوکار باید جلوی اعمال سلیقه‌های سیاسی را نیز بگیرد. سازمان فضایی ایران برای مقتدرشدن به آرامش و برنامه‌ریزی علمی نیاز دارد.در پایان نمی‌توان خوشحالی خود را از این که پس از ده سال، کسی پیدا شد که آینده سازمان فضایی ایران را فراتر از جلوی پایش می‌بیند، پنهان کرد. آرزوی آقای ترکان حتی اگر محقق هم نشود، راه را مشخص کرده است؛ همین‌قدر کافی است.

حاشیه‌های افتتاحیه هفته جهانی فضا

مراسم هفته جهانی فضا در ایران طبق یک سنت قدیمی خیلی تشریفاتی برگزار شد. البته انتظار می‌رفت با توجه به طبیعت این هفته که ترویج دانش و فناوری فضایی بین مردم عادی است، گزارشی از فعالیت‌های این سازمان در طول سال گذشته برای آموزش یا ترغیب نسل جوان به مطالعه و کار در صنعت فضایی ارائه شود که جای آن خالی بود. غیر از آن موضوعات دیگری هم موجب پچ‌پچ‌های درگوشی حضار را فراهم آورده بود که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:

سوتی پشت سوتی

دکتر حمید فاضلی، قائم مقام سازمان فضایی ایران و سرپرست قبلی این سازمان که اکبر ترکان او را در نطقش سردار فاضلی هم خطاب کرد، در حالی به عنوان نخستین سخنران پشت تریبون قرار گرفت که مناسبت آغاز هفته جهانی فضا را به اشتباه به پرواز یوری گاگارین نسبت داد. پس از او دکتر صفوی، مدیر طرح ماهواره دانشجویی دانشگاه صنعتی امیرکبیر به عنوان سخنران دوم در حالی که تلاش داشت مودبانه اشتباه دکتر فاضلی را تصحیح کند، خود مناسبت پایانی این هفته را به یک واقعه دیگر فضایی نسبت داد. همچنین دکتر فاضلی که تلاش داشت سخنرانی‌اش با شعار هفته جهانی فضای امسال ـ که «کاوش در مریخ، کشف در زمین» است ـ نسبت داشته باشد، اطلاع درستی از تلاش‌های بشر برای کاوش در مریخ و تعداد مریخ‌نوردهای فرود آمده بر سطح سیاره سرخ نداشت. این برای کسی که سال‌ها سکاندار سازمان فضایی ایران بود.

تکه‌ای از ایران از دست رفت

اکبر ترکان​ در ابتدای سخنان خود و هنگامی که خیلی سریع و گذرا درباره نقاط مداری سه‌گانه ایران صحبت می‌کرد، اشاره کرد که گویا شوربختانه نقطه مداری 47 درجه ایران در مدار زمین ثابت از دست رفته است. مدار زمین ثابت، مداری دایره‌ای‌شکل در ارتفاع 36 هزار کیلومتری است که ماهواره‌های مستقر در آن نسبت به زمین ثابت به نظر می‌رسد و به همین دلیل مناسب ماهواره‌های مخابراتی است. این مدار از نظر استراتژیک آن‌قدر مهم است که کشورها در پی تصاحب تعداد بیشتری از نقاط مداری روی آن هستند و از این نقاط مثل خاک کشور خود دفاع می‌کنند. ناتوانی ایران در استفاده از نقاط مداری که در نتیجه کارشکنی‌های خارجی و لختی داخلی اتفاق افتاده، باعث از دست رفتن نقطه 47 درجه شده است. انتظار می‌رود خطری مشابه، دو نقطه مداری دیگر را نیز تهدید کند. در چنین وضعی به نظر می‌رسد سازمان فضایی ایران بهتر است توانایی‌های مالی و مهندسی محدود خود را به جای درگیر شدن در پروژه بلندپروازانه ارسال انسان به فضا، متوجه تحقق ماموریت ساخت ماهواره بر و محموله‌های GEO کند.

شهرام یزدان پناه / گروه دانش