گونه‌های دارویی زیر ذره‌بین طرح‌های پژوهشی

پژوهشکده‌ها بازوهای مشورتی هستند

گیاهان دارویی از نظر تاریخی در توسعه جوامع انسانی اهمیت فراوانی داشته گرچه طبیعت پتانسیل بالایی برای تولید گیاهان دارویی دارد اما فقط 25 درصد داروهای موجود منشأ گیاهی دارد. آنچه مسلم است در سال‌های اخیر گرایش به مصرف داروهای گیاهی و درمان‌های مبتنی بر داروهای گیاهی در جوامع مختلف افزایش چشمگیری یافته است که از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز در این حوزه می‌توان به اثرات و پیامدهای ناشی از مصرف داروهای شیمیایی اشاره کرد.

شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان دارویی

براساس آمار اعلام شده از سوی سازمان جهانی بهداشت، بیش از 80 درصد مردم دنیا بویژه ساکنان کشورهای در حال توسعه نیازهای درمانی شان را از طریق داروهای گیاهی تامین می‌کنند. در ایران شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان دارویی‌، سال 1383 راه‌اندازی و فعالیت خود را آغاز کرد. شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان دارویی نخستین شبکه‌ای است که با هدف دستیابی به جایگاه مناسب در بین 12 کشور برتر در زمینه گیاهان دارویی و ارتقای جایگاه کشور در این حوزه راه‌اندازی شد. ‌ این شبکه برای سیاستگذاران بخش گیاهان دارویی نقش بازوی مشورتی را ایفا می‌کند و پلی است که امکانات موجود و توانمندی‌های اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی را با تجهیزات و زیرساخت‌های موجود در کشور مرتبط می‌سازد.

مرکز تحقیقات گیاهان دارویی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع

رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیبات گیاهی در صنایع دارویی، آرایشی و بهداشتی و همچنین صنایع غذایی از یک سو و توجه مسئولان و صنعت داخلی به استفاده از گیاهان دارویی از سوی دیگر به این معنی است که باید تحقیقات پایه و کاربردی در این حوزه بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. این رویکرد از دید و نظر مسئولان موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع مخفی نمانده است و بخش تحقیقات گیاهان دارویی با هدف تحقیق درباره شناسایی و جمع آوری و کشت گیاهان دارویی به عنوان یکی از بخش‌های زیر مجموعه موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع فعالیت خود را از سال‌ها پیش آغاز کرده است. بدون ترید نتایج این تحقیقات می‌تواند در بهره‌برداری از گیاهان دارویی و تولید داروهایی با منشأ گیاهی نقش بسیار مهمی داشته باشد.

پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی

یکی از دیگر مراکز و موسساتی که در حوزه گیاهان دارویی نقش یک بازوی اصلی را ایفا می‌کند، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی است که سال 1380 یعنی سه سال پس از آغاز فعالیت خود، به عنوان مرکز تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی مورد تصویب شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفت. اخذ مجوز تولید صدها فرآورده گیاهی دارویی، راه‌اندازی و احداث مزرعه گیاهان دارویی و تولید داروهای گیاهی جدید و همچنین برگزاری دوره‌های تخصصی کوتاه‌مدت گیاهان دارویی و طب سنتی از مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهشکده است.

اهلی‌سازی یک گیاه دارویی بومی

مرزه خوزستانی یکی از معدود گونه‌های دارویی انحصاری ایران است که اسانس آن با دارا بودن مقادیر قابل توجه «کارواکرول» اثرات متعددی از جمله خاصیت ضددرد (بویژه دندان درد)، ضداسپاسم (گرفتگی عضلات) و آرامبخش دارد. دکتر جواد هادیان، عضو هیات علمی گروه کشاورزی پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی در طرح پژوهشی مشترکی با لابراتوار تحقیقات کاربردی گیاهان دارویی خرمان لرستان تلاش کرده توده‌های بومی از مرزه خوزستانی را از مناطق مختلف کشور جمع‌آوری و امکان کشت و اهلی‌سازی آن را مهیا کند. ارزیابی‌های ژنتیکی، سازش‌پذیری، فیتوشیمیایی و مورفولوژیکی گسترده‌ای تاکنون توسط این مجموعه روی این گیاه انجام شده است . با توجه به این‌که این‌گونه در رویشگاه‌های طبیعی به‌صورت خودرو رشد می‌کند و اجازه برداشت از آن هم محدود است بنابراین طرح‌هایی از این قبیل می‌تواند امکان استفاده صنعتی از گیاه را فراهم کند. هدف نهایی این طرح نیز معرفی یک رقم اصلاح شده از این‌گونه با ارزش انحصاری در ایران است.

آویشن دنایی و مقابله با بیماری

آویشن دنایی یکی از گونه‌های انحصاری ایران است که تحقیقات زیادی در مورد خواص بیولوژیکی و فارماکولوژیکی آن انجام شده و تاثیر اسانس و عصاره این گیاه به‌دلیل خاصیت ضدمیکروبی بالایی که دارد، توسط محققان پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی روی باکتری‌های بیماری‌زای انسانی ازجمله «اشریشیا کولی» مورد آزمایش قرار گرفته است. در این طرح پژوهشی دکتر علی سنبلی، عضو هیات علمی این پژوهشکده همراه همکارانش تاثیر اسانس آویشن دنایی را روی باکتری‌های بیماری‌زای گرم منفی و گرم مثبت مورد مطالعه قرار دادند.

گیاه سرخارگل، حامی صنعت پرورش طیور

سرخارگل گونه‌ای علفی و آفتاب دوست از تیره کاسنی است که در اصل بومی کشور آمریکاست، اما در ایران هم شرایط کاشت خوبی دارد. با وجود آن‌که این گیاه به عنوان داروی موثر ضد سرماخوردگی شناخته شده اما تحقیقات نشریه پزشکی «نیوانگلند» نشان می‌دهد که ترکیبات شیمیایی این گیاه بیشتر روی عفونت‌های باکتریایی، ویروسی و قارچی تاثیر دارد. دکتر غلامرضا قلمکاری، متخصص کلینیکال پاتولوژی دامپزشکی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان به همراه جمعی از همکارانش تلاش کرده‌اند تا امکان استفاده از این ترکیب دارویی را در صنعت پرورش طیور و بویژه پرورش جوجه‌های گوشتی که با انواع بیماری‌های ویروسی و باکتریایی دست به گریبان هستند، مهیا کنند.

آویشن باغی و دفع آفات

آویشن باغی درختچه‌ای کوتاه و پرشاخه است که همه اندام‌های آن عطر دلنشینی دارد.

تحقیقات یکی از محققان پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان حاکی از آن است که این گیاه در عین حال می‌تواند نقش موثری در مبارزه با باکتری‌هایی نظیر پکتوباکتریوم کاروتووروم که باعث از بین رفتن و گندیدگی محصولات کشاورزی نظیر سیب‌زمینی می‌شود، داشته باشد. اکنون برای نگهداری سیب‌زمینی از سموم شیمیایی استفاده می‌شود که جدای از تاثیرات مخرب بر محیط زیست، محصول را هم از شرایط طبیعی خارج می‌کند.

تولید گیاه صنعتی نعناع فلفلی

سابقه مصرف دارویی گونه‌های مختلف نعناع به 2000 سال قبل برمی‌گردد. برگ‌ها و اسانس این گیاه سال‌هاست در صنعت داروسازی کاربرد گسترده‌ای دارد. از اسانس نعناع که ماده اصلی آن مانتول 50 درصد است برای خاصیت ضدباکتریایی، اغلب در تهیه محلول‌های شست‌وشوی دهان و گلو استفاده می‌شود. نعناع فلفلی ترشح شیره معده را تحریک کرده، تحریکات جهاز هاضمه را تسکین داده و ترشح صفرا را تشدید می‌کند. نعناع فلفلی امروزه در صنعت تولید خمیردندان و آدامس‌سازی به شکل گسترده‌ای کاربرد دارد. آمارها حاکی از آن است که سالانه حدود 7000 تن اسانس این گیاه که خاصیت ضدخارش دارد، در جهان مصرف می‌شود. با توجه به کاربرد گسترده این گیاه دارویی و مصرف مستقیم آن توسط انسان، محققان پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان در مرکز رشد و واحد فناوری درصدد برآمدند گیاه نعناع فلفلی را به‌صورت ارگانیک و بدون استفاده از کودهای شیمیایی و تاثیرات احتمالی آن تولید کنند. مهندس هادی مهرسروش و همکارانش عادل کرباسی، الهه بذرافشان و حوریه حجازی در تحقیقات چند ساله خود نشان دادند که کود زیستی فسفاته بارور 2 که یک فرآوری صددرصد ایرانی و حاصل تلاش هشت ساله جمعی از پژوهشگران کشور در جهاد دانشگاهی واحد تهران است، این ظرفیت را دارد که امکان رشد گیاه نعناع فلفلی را بدون استفاده از کودهای شیمیایی مهیا کند.

اهمیت این تحقیقات از آن جهت است که ریزوم‌های گیاه نعناع فلفلی صرفا با استفاده از باکتری‌های همزیست اختیاری از دو نوع «سودوموناس پوتیدا» و «پانتوآ آگلومرانس» پرورش داده شده و در آن هیچ ترکیب شیمیایی به‌کار نرفته است. این پژوهش هم‌اکنون در مرحله تعیین غلظت اسانس نعناع فلفلی قرار دارد.