زندگی در بهزیستی یا در کنار مادرخوانده؟

به گزارش جام جم سرا به نقل از روزنامهٔ آرمان- سی‌ویک شهریورماه، مدیرکل امور مجلس سازمان بهزیستی کشور اعلام کرد: «در ماده ۵ بند ج لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست آمده است: دختران و زنان بدون شوهر درصورتی که حداقل ۳۰ سال سن داشته باشند و دارای شرایط ویژه منحصر، حق سرپرستی اناث را خواهند داشت.» این درحالی است که سیدامیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس می‌گوید: «گروه زیادی می‌توانند سرپرستی کودکان را به عهده بگیرند، اما درمورد دخترهای مجرد، آن‌ها باید بالای ۳۵ سال سن داشته باشند».
پرفسور حسین باهر، جامعه‌شناس و عضو فرهنگستان علوم پزشکی در گفت‌وگو با آرمان تصویب این لایحه را یک اقدام مبارک می‌داند و معتقد است: «تصویب لایحه واگذاری کودک دختر به زنان مجرد، اقدام مبارکی است و می‌تواند به‌عنوان یک امر خوب اجتماعی تلقی شود. خانم‌ها به‌صورت مادرزادی عرق مادری دارند، و هم می‌توان با رعایت احتیاط این کودکان را به شرایط مطلوب زندگی رساند».

لایحه‌ای که پنج سال انتظار کشید

این لایحه حدود پنج سال پیش از سوی سازمان بهزیستی آماده شد و دراختیار هیات دولت قرار گرفت تا شرایط سرپرستی کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست بهبود پیدا کند، شورای نگهبان از این لایحه که حدود دو سال قبل به مجلس رسید ایرادهایی گرفت که با اصلاح شدن آخرین آن‌ها امید است هرچه زود‌تر این لایحه به قانون تبدیل شود. یکی از بحث‌برانگیز‌ترین نکات این لایحه مربوط به دختران مجرد و زنان بدون شوهر است که می‌توانند سرپرستی کودکان بی‌سرپرست را به عهده بگیرند.
به اعتقاد برخی از کار‌شناسان یکی از مزایای این لایحه است، زیرا در شرایطی که گفته می‌شود حدود ده هزار کودک در مراکز تحت پوشش سازمان بهزیستی نگهداری می‌شوند این موضوع سبب می‌شود، کودکان بی‌سرپرست راحت‌تر از قبل سرپرست پیدا کنند.
اما مخالفان این ماجرا هم تاکید دارند اگر شرایط افرادی که خواهان سرپرستی کودکان هستند به‌درستی تعیین نشود، احتمال دارد کودکان بی‌سرپرست به دست افرادی سپرده شوند که شرایط و امکانات لازم را نداشته باشند به این صورت کودک صدمه بیشتری خواهد دید. برای نمونه ممکن است دختران مجرد مدتی بعد از اینکه سرپرستی کودکی را به‌عهده می‌گیرند ازدواج کنند و همسر آن‌ها راضی به نگهداری از کودک نباشد اینجاست که در این میان کودک بیشترین آسیب را می‌بیند.
مهدی زهرایی، مدیرکل امور مجلس سازمان بهزیستی کشور دراین‌باره به جام‌جم می‌گوید: در این لایحه آمده است که دختران و زنان بدون شوهری که بالای ۳۰ سال دارند می‌توانند سرپرست کودک شوند، البته آن‌ها باید شرایط ویژه‌ای داشته باشند.

دربحث فرزندخواندگی سرپرست ولایت ندارد

تصویب لایحه اعطای سرپرستی کودکان دختر به زنان مجرد بالای ۳۵ سال، دارای بار مثبت اجتماعی است. نعمت احمدی، حقوقدان در این زمینه می‌گوید: «به لحاظ اینکه بعضی زنان به سرعت جدا می‌شوند، یا بچه‌دار نمی‌شوند و هنوز تشکیل زندگی نداده‌اند، محروم کردن آنان از حقوق اجتماعی که دیگران داشتند، ظلم در حق آنان به‌شمار می‌آید. البته این موضوع که تنها حق حضانت کودک دختر به زنان مجرد داده شده است، یک تفکیک جنسیتی محسوب می‌شود و در واقع نگاه زن‌سالارانه به پسران است. اما چون دختران از نظر عاطفی حساستر هستند و بیشتر نیاز به محبت مادر دارند، می‌تواند علت این انتخاب باشد.
این وکیل پایه یک دادگستری افزود: «در نحوه نگهداری از فرزند چند عنوان داریم: ۱. ولایت: که درواقع به این معنی است که پدر ولی قهری محسوب می‌شود و در نبود پدر، این وظیفه برعهده پدربزرگ است؛ و سرپرستی، نگهداری و حضانت برعهده ولی‌قهری است. بحثی که بعد از ولایت وجود دارد، حضانت است که برابر قانون و شرع جدای از ولایت به شمار می‌آید. در بحث ولایت، ولی قهری متکفل تمام هزینه‌ها ازجمله خوراک، پوشاک و تحصیل است. هرگاه بین زن و مردی جدایی رخ دهد، یا ولی قهری فوت کند، بحث حضانت برعهده مادر (دختر ۷ سال، پسر ۲ سال) و تامین هزینه‌ها برعهده پدر و در صورت نبود پدر، جد پدری است.

فرزندخوانده سهم ارث ندارد

فرزندخوانده از ارث سهمی نمی‌برد، زیرا کودک با سرپرست قانونی نسبت نسبی ندارد و مادر تنها حضانت طفل را برعهده دارد و فرزندخواندگی ولایت نمی‌آورد. نعمت احمدی، براساس مواد قانونی تاکید می‌کند: «فرزندخواندگی ولایت نمی‌آورد به همین دلیل ارث هم ندارد. البته فرزندخواندگی تشریفاتی دارد که ازآن جمله می‌توان به درج اسم در شناسنامه، تغییر فامیل فرزند به مادر و... اشاره کرد.
حتی زن و مردی که حضانت طفلی را برعهده گرفته‌اند، بازهم طفل ارث را به معنای شرعی نمی‌برد و شارع مقدس تعیین کرده است تنها کسانی که از طریق نسب با سبب متصل هستند ارث می‌برند.» از سویی دیگر، «سرپرست می‌تواند به وصیت، مقداری از اموالش را به نام فرزندخوانده‌اش بکند، اما از طریق ارث این امکان وجود ندارد».

یک قدم مثبت در راه کودکان بی‌سرپرست

 «تصویب چنین مواردی خوب، ولی با مشکلاتی همراه است». این گفته توران ولی‌مراد، دبیر ائتلاف اسلامی زنان است.
او دراین‌باره می‌گوید: «درکل هرچه به سمتی پیش برویم که حق انتخاب زنان بالا‌تر برود خوب است. از سویی دیگر، باید اجازه و حق انتخاب را به افراد داد. یک خانم بالای ۳۰ سال صلاحیتش را دارد که به یک طفل بی‌پناه محبت بورزد و از طرف دیگر طفلی که محتاج این حمایت عاطفی و خانوادگی است، دارای خانواده می‌شود، حتی اگر این خانواده تک‌والدینی باشد.»
او تاکید می‌کند: «تعدادی از زن و شوهر‌ها در جامعه طلاق گرفته‌اند یا پدر خانواده فوت کرده است و به‌صورت تک‌والدینی مادر از فرزند محافظت و نگهداری می‌کند و در بسیاری از موارد این حمایت موفق هم بوده است. درهر صورت اینکه کودک به‌جای نگهداری در مراکز بهزیستی و پرورشگاه در یک محیط خانوادگی که شامل پدربزرگ، مادربزرگ و مادر است، حمایت شود، بهتر است و اگر این قانون را درمورد پسران مجرد اجرا نکرده‌اند به این دلیل بوده است که دختران با ظرافت نگهداری از کودک بیشتر از پسران آگاه هستند».

وجود مادرخوانده به نفع کودکان بی‌سرپرست است

کودک در هر شرایطی نیاز به خانواده دارد و تعریف خانواده به این معناست که هر دوجنس همدیگر را تکمیل کنند. دکتر پوریا پاکرو، روان‌شناس در این زمینه می‌گوید: «این موضوع که سن ازدواج بالا رفته است نباید راه فراری برای دختران مجرد باشد، که با آوردن یک فرزند دچار حس مادری بشوند و از سویی دیگر به مردگریزی دچار شوند. اما خب نمی‌توان این موضوع را هم در نظر گرفت که سرپرستی هرچه بیشتر این کودکان از لحاظ عاطفی به نفع کودک است. در واقع اگر کودک حتی یکی از والدین را داشته باشد، حالش بهتر خواهد بود».
این روان‌شناس تاکید می‌کند: «محیط پرورشگاه‌ها، از لحاظ عاطفی غنی نیست و در آنجا روابط اجتماعی به خوبی آموزش داده نمی‌شود و گاهی روابط اجتماعیشان ضعیف است. چراکه تعداد کودکانی که در این مراکز نگهداری می‌شوند، بسیار زیاد است و رسیدگی کامل را مشکل می‌کند. پس اگر کودک حتی یکی از والدین را داشته باشد که مهارت‌های زندگی را به او آموزش دهد، طبیعتا ایده‌آل‌تر از زندگی در بهزیستی و پرورشگاه است».
پوریا پاکرو، به‌عنوان روان‌شناس معتقد است: «اگر پدر هم در این مدل زندگی حضور داشته باشد، طبعا بخش زیادی از نیازهای این فرزندان برطرف خواهد شد، چراکه دخترانی که پدر نداشته‌اند، گاهی در ارتباط با مردان به عنوان همسر یا همکار مشکل داشته‌اند.»

از جنبه‌های مثبت غافل نشویم

پوریا پاکرو، روان‌شناس معتقد است: «اگر برای دخترانی که قرار است سرپرستی را برعهده بگیرند، دوره‌هایی درمورد نگهداری عاطفی کودک گذاشته شود و همین‌طور یک متخصص درمورد سلامت روانی مادرخوانده نظر بدهد، مشکلی در این زمینه وجود ندارد. زیرا این مادران می‌خواهند تربیت‌کننده نسل آینده باشند و درمجموع نکات مثبت واگذاری کودکان دختر بدسرپرست یا بی‌سرپرست، به زنان مجرد بالای ۳۰ سال بر نکات منفی‌اش غلبه دارد».

کودکان بی‌سرپرست را از مادر محروم نکنیم

نازنین- ر، دختری ۴۰ ساله است که به‌دلیل فوت زودهنگام پدر و مادرش، خواهر و برادر‌هایش را بزرگ کرده و به سر و سامان رسانده است. حالا آن‌ها سر زندگی‌هایشان رفته‌اند و او به عنوان یک کارمند با یک خانه ۱۰۰ متری تنها مانده است. از سویی دیگر، موقعیت ازدواج هم ندارد و خودش را آماده از نگهداری فرزندی می‌داند که نیازمند محبت است. به آرمان می‌گوید: «بار‌ها طی این سال‌ها برای گرفتن فرزندی به بهزیستی و شیرخوارگاه آمنه مراجعه کرده بودم، اما هربار جواب یکسان بود. دختران مجرد مشمول این قانون نمی‌شوند. اما اکنون بعد از سال‌ها احساس خوشحالی در جانم نشسته است که می‌توانم دخترکی را که سال‌هاست هزینه‌هایش را در پرورشگاه برعهده گرفته‌ام، بیاورم و کنار خود بزرگش کنم تا لااقل اندکی طعم محیط خانواده، داشتن خاله و دایی و «مادر» را بچشد».
دخترانی از این دست در جامعه هستند که می‌توانند بی‌منت محبت خود را به کودکانی بدهند که تشنه هستند؛ تشنه محیط خانواده و زندگی خصوصی.

مادرخوانده‌ها می‌توانند ازدواج کنند

دختران مجرد بالای ۳۵ سال در ایران کم نیستند، آن‌گونه که آمارهای رسمی می‌گوید حداقل بیش از یک میلیون دختر مجرد بالای ۳۵ سال در کشور وجود دارد. در بین این جمعیت میلیونی نیز دختران مجرد زیادی پیدا می‌شود که به‌دلایل مختلف دوست دارند کودکی را به فرزندخواندگی قبول کنند، اما دغدغه‌ای که احتمالا برای خیلی از آن‌ها پیش می‌آید این است که آیا درصورت ازدواج، سرپرستی این کودکان بدون سرپرست یا بدسرپرست از آن‌ها گرفته می‌شود.
امیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس می‌گوید: این دختران مجرد می‌توانند ازدواج کنند و درصورت ازدواج نیز سرپرستی کودک از آن‌ها گرفته نمی‌شود؛ مگر اینکه خودشان بعد از ازدواج، از مادرخواندگی انصراف بدهند.
وی می‌افزاید: از این مادرخوانده‌ها، تعهدات مالی و اخلاقی مختلفی گرفته می‌شود، اما درصورتی که بهزیستی احساس کند مادرخوانده مجرد نسبت به فرزندخوانده‌اش رفتار درستی ندارد، موظف است که سرپرستی کودک را از او بگیرد.

شرایط مادرخوانده‌ها برای نگهداری از کودکان

درباره شرایط ویژه‌ای که برای دختران مجرد و زنان بدون شوهر در نظر گرفته شده، در قانون جدید همچون قانون پیشین آمده است که دختران مجرد باید دارای سلامت روانی و شرایط مالی مناسب باشند البته باید توجه داشت زمانی که دختران مجرد تصمیم به ازدواج گرفتند، کار‌شناس بهزیستی موضوع را بررسی کرده و اگر شرایط را مناسب ندید حق سرپرستی با حکم دادگاه پس گرفته خواهد شد. این درحالی است که فقط سرپرستی کودکان دختر به این افراد داده می‌شود، افزون بر این نداشتن سوءسابقه و اعتیاد، نداشتن محکومیت جزایی، اعتقاد داشتن به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی، مبتلا نبودن به بیماری‌های واگیر و صعب‌العلاج از دیگر شرایطی است که دختران مجرد و زنان بدون شوهر برای سرپرستی کودک باید داشته باشند.
مدیرکل امور مجلس سازمان بهزیستی کشور در ادامه با بیان اینکه این لایحه ۳۸ ماده دارد، درباره جزئیات ماده ۲۲ این لایحه عنوان می‌کند: بر اساس ماده ۲۲ این لایحه پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مفاد حکم از سوی دادگاه به اداره ثبت احوال و و اداره بهزیستی مربوط ابلاغ می‌شود. اداره ثبت احوال مکلف است نام و نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و همچنین مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامه سرپرست یا زوجین سرپرست وارد کند. همچنین اداره ثبت احوال مکلف است شناسنامه جدیدی برای کودک یا نوجوان تحت سرپرستی با درج نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر و در قسمت توضیحات مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی وی را در صورت مشخص بودن قید کند. این درحالی است که سازمان ثبت احوال هم مکلف است شناسنامه جدیدی برای کودک یا نوجوان تحت سرپرستی با درج نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر کند.

مادرخوانده‌ها تضمین مالی شوند

پرفسور حسین باهر، رفتار‌شناس درباره تضمین مالی مادرخوانده‌ها می‌گوید: «واگذاری کودک دختر به زنان مجرد یک کار خیر است که باید شر را از آن دور کرد. باید از مادرخوانده‌هایی که وظیفه نگهداری از این کودکان را دارند حمایت کرد و بودجه‌ای که بهزیستی برای نگهداری از آنان در مرکز اختصاص داده بود، قطع نشود».
از سویی دیگر، «باید یک مکانیزم نظارتی قوی بر نحوه نگهداری از این کودکان به‌وجود بیاید. اگر یک شورای‌عالی تشخیص اهلیت مادرخوانده وجود داشته باشد یعنی جانب احتیاط را حفظ کرده‌ایم. وظیفه این شورا باید به‌گونه‌ای باشد که مراقب نگهداری مادر از کودک باشد که ناگهان خشونت یا اعمال منافی عفت توسط مادر انجام نشود».
دختری است ۳۵ ساله اما در ازدواج اولش شکست خورده است. پاشنه در تمام مطب‌های دکتران زنان و زایمان را از جای درآورده است، اما جوابشان یک کلام بوده: «صاحب فرزند نمی‌شوی». به خواسته خودش از همسرش جدا شده و حالا تنها زندگی می‌کند. همسرش راضی نبوده بچه‌ای از پرورشگاه بیاورند تا بزرگ کنند، بچه باید از خون خود آدم باشد! بچه‌دار نمی‌شود، اما محبت مادری در جانش زبانه می‌کشد. بار‌ها برای گرفتن فرزند به مراکز بهزیستی مراجعه کرده از سال ۸۸ که وعده داده شده بود، ممکن است زنان مجرد هم بتوانند صاحب فرزند شوند، منتظر بوده است. چند روز قبل می‌گوید: «آرزویم برآورده شد. حالا هم من مادر می‌شوم و هم دخترکی طعم زندگی با مادر را می‌چشد».
>> سارا غضنفری