دورخیز طب سنتی ایران برای ثبت در میراث معنوی جهان

بر اساس روال یونسکو در بحث میراث ناملموس، هر ساله هر یک از کشورها فقط می‌توانند یک پرونده برای ثبت به این سازمان بین‌المللی ارائه کنند که شورای سیاستگذاری ثبت میراث معنوی نیز از بین موضوعات مختلف پرونده طب سنتی را راهی این سازمان کرده است تا امسال مطرح شود. قرار است هشتمین اجلاس کمیته میراث معنوی یونسکو، حدود یک ماه دیگر در باکو، پایتخت آذربایجان برگزار شود؛ کشوری که سال گذشته میلادی با به ثبت رساندن تار به نام خودش باعث نارضایتی بسیاری از ایرانی‌ها از عملکرد ارائه‌دهندگان پرونده میراث کشور شد.

مسئولان سازمان میراث فرهنگی پرونده طب سنتی را یک پرونده کامل و جامع می‌دانند که به تائید شورای ثبت سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیز رسیده و اظهار امیدواری می‌کنند در هشتمین اجلاس کمیته میراث معنوی یونسکو در فهرست میراث معنوی جهان به ثبت برسد.

در سال‌های گذشته میان پرونده‌های به ثبت رسیده، نوروز نخستین پرونده از ایران بود که به اتفاق کشورهای همسایه در فهرست میراث جهانی جای گرفت. ردیف موسیقی ایرانی، قالیبافی استان فارس، آیین‌های پهلوانی، قالیشویی مشهد اردهال، تعزیه، روش سنتی قالیبافی در کاشان، موسیقی بخشی‌های خراسان، فناوری ساخت لنچ در جنوب ایران و نقالی قصه‌های ایرانی از جمله پرونده‌های ثبت شده ایران در یونسکوست.

شهرت ایرانیان در طب و نجوم

طب سنتی، سابقه دیرینه و عمیق و در عین حال وسیع در سرزمین‌مان دارد تا آنجا که به عقیده برخی محققان مزیت ایرانیان که به آن شهرت یافته بودند در طب و نجوم است. البته وقتی صحبت از طب سنتی ایران می‌شود منظور این نیست که ایران کاملا جدا از سایر کشورها و ملل دیگر فقط و فقط خودش به چنین ابتکارات و پیشرفت‌هایی در آن زمان دست یافته و دیگران را از آن هیچ خبری نبوده است. بر اساس گفته تاریخ‌نویسان از حدود هزاره سوم قبل از میلاد در برخی جوامع متمدن در جنوب غربی ایران فضای علمی وجود داشته است، اما معرفت علمی که در طول تاریخ نصیب بشر شده حاصل تلاش‌های فکری و موفقیت‌های نه یک فرد و نه یک گروه و ملت، بلکه ملت‌های متعددی بوده است، زیرا فرهنگ‌های گوناگون از دیر زمان با یکدیگر ارتباط داشته و دارند و به همین دلیل اندیشه‌ها از یک منطقه به منطقه دیگر و از یک دهن به دهن دیگر جریان می‌یافته است.

به اعتقاد برخی محققان، دانش پزشکی ایرانیان باستان هر چند اصالتا منشأ و محتوای قومی و ملی داشته، اما باید گفت بدون تاثیر از علم و تمدن بابلی نبوده است. البته طب ناحیه بین‌النهرین در سطح پایین تحول باقی ماند و با آن‌که دانش پزشکی مردم بین‌النهرین غرق در خرافات بود، اما جنبه‌های مثبتی هم با خود داشت که بخشی به ایرانیان و یونانیان مربوط بود و آن بخشی که به یونان منتقل شد همراه با پزشکی مصریان راه را برای اصلاحات بقراط در قرن پنجم پیش از میلاد هموار کرد و نماد مار علاوه بر کارکردهای دینی و دنیایی، نماد شاغلان پزشکی و بهداشتی ایلامیان باستان بوده است.

در مورد سابقه آموزش طب در کشور می‌توان آن را به بخش‌های متعدد تقسیم کرد چنان‌که برخی محققان به دوره‌های آریایی، هخامنشیان، اشکانی و ساسانی تقسیم می‌کنند، اما طریق بهتر آن است که به دو دوره تقسیم می‌شود.

دوره اول از دوران اساطیری شروع و تا گشایش دانشگاه جندی‌شاپور ادامه دارد و دوره دوم از آغاز تاسیس دانشگاه جندی‌شاپور تا سقوط حکومت ساسانیان به دست مسلمانان را شامل می‌شود. گرچه دانشگاه جندی‌شاپور تا حدود دو قرن پس از اسلام آوردن ایرانیان به کار خود ادامه داد و حتی شاگردان آن پایه‌گذار دانشگاه بغداد بودند، ولی پس از اسلام آوردن ایرانیان، شکوفه‌های علمی خاصی در همه زمینه‌های علم و ادب و از جمله پزشکی در ایران به وجود آمد.

محمدرضا شمس، رئیس دانشکده طب سنتی و رئیس مرکز فرهنگ، آداب و میراث فرهنگی که مسئولیت گردآوردی موضوعات این پرونده را به عهده داشت به «جام‌جم» گفت: یکی از مهم‌ترین میراث‌های به‌جا مانده از دوران گذشته در بُعد معنوی در تمدن و فرهنگ سایرانی ـ اسلامی مکتب طب سنتی ماست؛ مکتبی توحیدی که شامل رشته‌های پزشکی، فلسفه، حکمت، نجوم و... می‌شود. به گفته وی، طب سنتی ایرانی ـ اسلامی برگرفته از دستورالعمل، نشانه‌ها و روش‌هایی است که قبل از اسلام و بعد از اسلام وجود داشته که بر همگان روشن است رشد و تعالی آن بعد از اسلام در ایران بسیار پررنگ و پرمنزلت شده است به شکلی که قرن‌ها کتاب‌های طبی نوشته شده توسط دانشمندان مسلمان ایرانی ـ اسلامی در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شده است.

وی افزود: در ایران باستان ما حتی در اوستا دستورات بهداشتی داشتیم و در زمان ساسانیان نیز وجود مراکز آموزشی بزرگ و بی‌نظیر جندی‌شاپور موید وجود مکتبی فراگیر و پویا در زمینه طب سنتی بوده است.

رئیس مرکز فرهنگ، آداب و میراث فرهنگی گفت: برای آن‌که عضو مهم و تاثیر‌گذار پویایی علم در جهان را بتوانیم بشناسانیم باید گفت پیشینه این طب از چند قرن قبل از اسلام در جندی‌شاپور بوده و نشان می‌دهد ما در ایران طب پیشرفته‌ای داشتیم، البته در این علم از مکتب‌های سایر کشورها از جمله تمدن رم و دانشمندانی از هند در جندی‌شاپور حضور داشتند.

خوشبختانه در طب سنتی با توجه به تاسیس دانشکده‌های طب سنتی که اولین آن در دانشگاه علوم پزشکی تهران بوده است، مستندات بسیار خوبی چه از نظر منابع مکتوب و چه دانشمندانی که در این حوزه کار کردند، وجود دارد.

وجود 10 هزار عنوان کتاب در طب سنتی

شمس با اشاره به این‌که ثبت پرونده طب سنتی در سازمان یونسکو می‌تواند به اعتبار بخشی میراث گذشته‌مان بینجامد، گفت: ما از چند سال قبل در سمینار طب عامیانه، همکاری خوبی با سازمان میراث فرهنگی شروع کردیم و پرونده طب سنتی در سطح ملی به ثبت رسیده و برای ارائه پرونده آن به یونسکو توانستیم مستنداتی به سازمان میراث ارائه کنیم.

وی گفت: حداقل بیش از ده هزار عنوان کتاب در مورد طب سنتی ایران وجود دارد که چند هزار عنوان آن در ایران نگهداری می‌شود و باقی در کشورهای هند، پاکستان و افغانستان است. همچنین در ایران بیش از 500 پزشک نامدار از دوران پیش از اسلام و بعد از اسلام وجود داشتند.

ارائه مدارک قابل قبول برای ثبت

دکتر امیر هومن کاظمی از گردآورندگان اطلاعات پرونده طب سنتی نیز در ارتباط با اقدامات انجام شده برای ثبت بین‌المللی پرونده طب سنتی به «جام‌جم» گفت: مدارک و مستندات مورد نیاز از جمله عکس‌های قدیمی و کتب مرتبط با طب سنتی که در آنها نشان می‌داد به لحاظ تاریخی طب سنتی تا چه حد در ایران قدمت داشته است و همچنین اطلاعاتی در مورد دانشکده‌های طب سنتی، تعداد مقالات، مجلات و همچنین کلینیک‌ها و فعالیت‌های بین‌المللی و مقالاتی که به چاپ رسیده، گردآوری شد.

وی افزود: علاوه برآن یکسری اظهارنامه‌ها از سوی متخصصان درمانگر مرتبط با طب سنتی نیز جمع‌آوری شد که قدمت طب سنتی در ایران را تائید می‌کند و حتی فیلمبرداری و عکسبرداری نیز از مرکز طب سنتی ایران برای تکمیل پرونده انجام شد.

کاظمی با اشاره به گستردگی اطلاعات جمع آوری شده، گفت: به نظرم اگر از سوی یونسکو به پرونده تهیه شده منصفانه نگاه شود طب سنتی ایران باید ثبت شود، چرا که مدارک قابل قبولی به لحاظ تاریخی، قدمت و اندیشمندانی که داشته، تهیه شده است.

رازی، ابداع‌کننده سبک بیمارستان

وی درباره جایگاه طب سنتی ایران در مقایسه با طب سنتی چین و هند گفت: کشورهای دارای سابقه تاریخی هر یک طب سنتی خودشان را داشته‌اند مثل چین، یونان، مصر و ایران و حتی کشورهای آفریقایی. طب سنتی ایران در این میان جزو قدیمی‌ترین طب در دنیا بوده است و می‌توان گفت رازی خودش ابداع‌کننده سبک جدید آموزش پزشکی و سبک بیمارستان در دنیا بوده است.

کاظمی با اشاره به این‌که متاسفانه یک فاصله چندصد ساله برای استفاده از طب سنتی در کشور افتاده و نقش آن در کشور کمرنگ شده است، گفت: تلاش ما این است که دنیا طب سنتی ما را به نام ایران بشناسند، چون متاسفانه بسیاری از مردم جهان این طب را به اسم کشورهای عربی می‌شناسند و دانشمندان ما را به دلیل این‌که مطالب خود را به عربی می‌نوشتند به اسم عرب می‌شناسند. باید تلاش کنیم این میراث معنوی به جای مانده به نام طب سنتی ایران شناخته شود و ثبت در یونسکو یک مقدمه و کار بزرگ در این مسیر است. وی در پاسخ به این سوال که آیا در اطلاعات جمع‌آوری شده برای ثابت‌کردن ایرانی بودن این دانشمندان، مستنداتی ارائه شده است، گفت: از همه اطبایی که در طب سنتی کشور فعال بودند از دوره ایران باستان و بعد از اسلام در این پرونده نام برده شده است، از جمله زکریا رازی و ابن‌سینا که شاخص‌ترین آنهاست. در دوره باستان هم ما طب داشتیم و در کتاب اوستا به مباحث پزشکی و دارویی اشاره شده و در دوره اسلامی هم این علم مثل همه علوم پیشرفت کرده است.

کاظمی گفت: گر چه جغرافیا به اسم فارس و ایران بوده و زبان و قومیت ما ایرانی بوده است، اما زبان علمی در آن زمان عربی بوده است. در دنیای اسلام ابن‌سینا کتاب به زبان فارسی هم دارد و این ادعا رد می‌شود. تمام دانشمندان ما متولد ایران بوده‌اند مثلا ابن‌سینا، متولد خراسان بزرگ بوده که بخارا نیز جزئی از آن بوده است.

سیما رادمنش ‌‌/‌‌ گروه فرهنگ وهنر