اولین داستان‌ها

خدا به معنای صاحب و شاه است، نه به مفهوم ایزد، یزدان یا خداوند، کدخدا، ناخدا (ناوخدا)، خدایان زر و زور و.... برهانی وقتی فرزند خود اسدی را به شاه سلجوقی معرفی کرد گفت:

من رفتم و فرزند من آمد خلف صدق

او را به خدا و به خداوند سپردم

یعنی او را به خدا و پادشاه سپردم می‌دانیم بنای نظم شاهنامه در روزگار سامانیان گذاشته شد. پادشاهان ادب‌دوست سامانی چون نوح‌بن منصور و وزیران دانش‌پرور چون «جیهانی»‌و «ابوالفضل بلعمی» و «ابوعلی بلعمی»‌ در ترویج ادبیات منظوم و منثور و طبعا ادبیات روایی حماسی و تغزلی سعی بلیغ داشته‌اند.

ابوشکور بلخی منظومه‌ای دارد به نام «آفرین‌نامه» که آن را در حدود سال 336 هـ.ق. تصنیف کرده و ابیات پراکنده‌ای از آن​ مانده است. تاکنون 291 بیت از این مثنوی که در بحر متقارب است به دست آمده است.

گفته می‌شود، ابوشکور بلخی اولین کسی است که در ادبیات ایران «مثنوی» گفته و اولین مثنوی ادبیات منظوم ایران همین آفرین‌نامه است که به منظوم‌های روایی تعلق دارد.

ابوالمؤید بلخی پیش از فردوسی به تالیف شاهنامه پرداخته که به نثر بوده و البته ​ ابیات و منظوماتی دارد که به «شاهنامه مؤیدی» معروف است. این کتاب در شرح تاریخ و داستان‌های ایران قدیم است و در آن بسیاری از روایات و قصص ایرانیان آمده.

از این شاعر توانای عصر سامانی، منظومه دیگری داریم به نام «یوسف و زلیخا» که طبعا بازگوکننده داستان معروف عاشقانه یوسف و زلیخاست که در عهدین (تورات و انجیل) و نیز در قرآن کریم مستقل و مفصل آورده شده و تنها سوره‌ای از قرآن است که از ابتدا به طور یکدست و بدون خلط مطالب یا مواعظ به این قصه شیرین (احسن القصص) می‌پردازد.

تمام شاهنامه‌هایی که به تقلید از فردوسی، با نام‌ها و عنوان‌های مختلف سروده شده همگی جنبه داستانی و روایی دارند از جمله ظفرنامه حمدالله مستوفی​‌ (قرن هشتم هجری)، شهنامه احمد تبریزی (قرن هشتم)، شهنامه حاتمی (قرن دهم)، شاهنامه صبای‌کاشانی(قرن سیزدهم) و این سیر تا دوران معاصر ادامه داشته. بعضی از شعرای ایرانی مقیم هند یا هندی فارسی‌دان، شاهنامه‌هایی که محور اصلی آنها بیان روایی رشادت‌ها و حماسه‌هاست، ساخته‌اند چون شاهنامه طغلق، شاهنامه کلیم، شاهنامه بختاورخانی، شاهنامه قدسی، شاهنامه نادری، شاهنامه احمدی، شاهنامه‌شاه عالم و...

سید محمود سجادی - شاعر و منتقد