احیای زبان فارسی در ازبکستان

بیشترین تعداد تاجیکان و آریایی‌نژادان آسیای مرکزی پس از تاجیکستان در این کشور زندگی می‌کنند؛ به همین دلیل این کشور با داشتن ده‌ها شهر و بخش و منطقه باستانی، پیوند بسیار عمیقی با فرهنگ و تمدن ایران و اسلام دارد. اگر قرار باشد فهرستی از شهرها و نویسندگان، شاعران، عارفان و دانشمندان برخاسته از این مناطق را ـ که در فرهنگ و تمدن ایران و اسلام و زبان فارسی نقش‌آفرینی کرده‌اند ـ تهیه کنیم؛ بی‏تردید «مثنوی هفتاد من کاغذ شود».

زبان فارسی در دورۀ استیلای کمونیسم بر این منطقه طی سال‏های 1924ـ1991م نسبت به روزگار پیشین رو به افول نهاد و آنچه از آن باقی ماند، کاملا در خدمت اهداف حزب حاکم بود؛ بنابراین بیشتر رنگ و بوی شعارزدگی به خود گرفت تا آن‌که هنری متعالی باشد.

با فروپاشی اتحاد شوروی سابق و بازیابی استقلال، موج جدیدی از هویت‎یابی در میان تاجیکان این منطقه به وجود آمد که نتیجه آن، رویکرد دوباره فرهیختگان این مناطق به ریشه‏ های خودی بود: پیوند با زبان فارسی و هویت ملی.

اگر نسل نخست شاعران و ادبیات فارس تاجیک ماورءالنهر در ابتدای قرن بیست، در شهرهای سمرقند و بخارا متمرکز بودند؛ اگر در سال‎های میانی قرن بیست، دوشنبه و خجند به مرکز ثقل تحولات ادبی آریایی‌نژادان ماورءالنهر تبدیل شد و سمرقند و بخارا از شخصیت‎های اصیل فرهنگی خود تهی گشت؛ در دهه 80 و 90 این قرن،؛ نسل جدید در سمرقند و ترمذ، در فرغانه و تاشکند، با استفاده از شرایط دوران آزادی و استقلال قد برافراشت و خود را برای رساندن به قلّه‌های افتخار پیشینیان آماده کرد. بی‌شک، این راه بی‏بازگشت است و تمام کسانی که گام در آن گذاشته‌اند، به سامان خوشی در قرن بیست‏ویک می‌اندیشند.

هم اینک شاعران و ادبیات فارس تاجیک زبان معاصر ماورءالنهر جمهوری ازبکستان، در پنج محیط ادبی قابل مطالعه هستند؛ ضمن آن‌که روزنامه‌های تاجیک زبان «آواز تاجیک» (تاسیس 1924م) «صدای سوخ (تاسیس1951م)، «آواز سمرقند» (تاسیس 1990م)، «سمرقند» (تاسیس‌1991م)، «صدای سرخان» (تاسیس 1991م)، « بخاری شریف» (تاسیس 1992م) در ایجاد محیط‎های ادبی دارای اهمیت فراوانی هستند:

1. محیط ادبی تاشکند با شاعران مشهور آن از جمله عبدالله سبحان (تولد 1995م) و پیمان (تولد 1955م)

2. محیط ادبی سمرقند با نمایندگان مشهور خود، خیانت نعمت سمرقندی (تولد 1949م)، ادش استد

(تولد 1926م) اکبر پیروزی (تولد 1947م)، حضرت صباحی (تولد 1948م) و محبوبه نعمت‏زاده ‌( تولد 1949م)‌

3. محیط ادبی سرخان‏دریا با شاعران و ادیبان نمایان خود، روشن احسان (تولد 1945م)، شادی کریم (تولد 1953م)، عبدالله رحمان (تولد 1954م)، سعیده سینوی (تولد 1963م)، جعفرمحمد ترمذی‌(تولد 1968م)و چهارشنبه دهنوی ( تولد 1950م)‌

4. محیط ادبی فرغانه با نمایندگان معروف خود، محمد شادی (تولد 1959 م) و ظفر صوفی فرغانی ‌(تولد 1964م)

5. محیط ادبی فرغانه با نمایندگان معروف خود، محمد شادی (تولد 1959م) و ظفر صوفی فرغانی ‌(تولد 1964م)‌

6. محیط ادبی بخارا با نمایندگان خود، امین جان شکوراف (تولد 1933م) و اسد گل‎زاده (تولد 937م)

ادبیات معاصر فارسی تاجیکی ماورءالنهر در ازبکستان در شاخه شعر، در قالب‌های سنتی و نو دارای نمونه‌های ارزنده‌ای است. این میراث در قالب‎های غزل، دو بیتی نو، رباعی، مخمس و بندرت در قالب‎های مثنوی و قصیده دیده می‌شود.

اغلب شاعران این محیط‏ها در قالب‏های شعر نو نیز ـ نیمایی و سپید ـ طبع آزمایی کرده‌اند. اسد گل‎زاده و خانم محبوبه نعمت‎زاده نمایندگان ادبیات کودکان این جمهوری هستند و بالته آرتیق‏اف، ادش استد، جلیل خالبای، محمد شادی، امین‎جان شکوراف در نثر آثاری از خود به جا گذاشته‌اند.

بازیابی و بازخوانی هویت ملی در آیینه زبان مادری، خویشتن‌شناسی و دعوت به بیداری ملی، پژواک زخم‎های ملت در تاریخ گذشته آن بویژه در صد سال اخیر، افتخار به میراث غنی و شکوهمند نیاکان، یاد کرد و تذکار مفهوم وطن با تاکید بر ادوار فرهنگی و اقلیمی و ذکر ارزش‎های آن در حفظ هویت زبانی و ملی مردمان ماورءالنهر، بویژه مناطق باستانی سمرقند، بخارا، فرغانه و ترمذ، ثبت لحظه‌های عاشقانه، عارفانه و بازگشت به سنت‏های دینی و مذهبی، و نگاه اسطوره‌گرایانه به قهرمانان شاهنامه فردوسی از عمده‌ترین بن مایه‏‎های شعر معاصر فارسی تاجیکی ماورءالنهر در جمهوری ازبکستان است.

دکتر ابراهیم خدایار - عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس