تهران و چالش ‌فاضلاب

در آغاز بحث، به ضرورت‌ها و بایدهای اجرای طرح فاضلاب بویژه در کلانشهری مانند تهران می‌پردازیم، نظر شما در این باره چیست؟

عظیمی: آب بر حسب نوع مصرف آن انواع آلودگی را پذیرا می‌شود و ورود این آلودگی یعنی تبدیل آب به فاضلاب. اگر فاضلاب تصفیه شده به محیط‌زیست وارد شود، بسته به میزان آلودگی و نوع فاضلاب، بار فیزیکی و شیمیایی خواهد داشت.  در‌مورد فاضلاب شهری مهم‌ترین مساله آلودگی میکروبی است که می‌تواند انواع آلودگی و بیماری‌ها را همچون وبا، اسهال، شبه‌وبا و ... شایع کرده و مشکل‌آفرین شود. آلودگی شیمیایی در درجه دوم فعالیت است اما همتراز مورد اول مهم بوده چرا که در همین چند ماه اخیر انواع خبرها و نگرانی‌ها در خصوص بحث آلودگی شیمیایی وجود داشته که منبع آن می‌تواند فاضلاب باشد. در بحث آلودگی فیزیکی هم مشکلاتی همچون ایجاد بو، گرفتگی خلل و فرج خاک، ایجاد رسوب در زمین و از طرف دیگر رشد و نمو حشرات و حیوانات موذی را در پی دارد. در این بین اهمیت عوارض میکروبی به دلیل بروز سریع و لحظه‌ای آن بسیار حائز اهمیت است. اما عوارض فیزیکی و شیمیایی در دراز مدت هویدا می‌شود. با توجه به موارد مطرح شده وجود فاضلاب در محیط‌زیست منشا هر گونه خطر است ‌ بنابراین باید ساماندهی شود تا عوارض آن گریبانگیر مردم نشود.

احمدی‌مطلق: امروزه وضعیت سامانه‌های فاضلاب در کشور ما نسبت به سایر زیرساخت‌های شهری عقب‌مانده‌تر است، از لحاظ آماری، متوسط پوشش فاضلاب در شهرهای مختلف ایران بیشتر از 35 درصد نیست و وضعیت فاضلاب روستایی به مراتب وخیم‌تر است. این امر گویای عقب‌افتادگی شروع اجرای طرح‌های فاضلاب در ایران است و باید هر چه زودتر این کمبود جبران شود. در شهری مثل تهران دسترسی به منابع آب و انتقال آن نقاط مختلف به این شهر امری بسیار مشکل‌ و پرهزینه است و همین بحث بازچرخانی می‌تواند بسیاری از نیازهای شهری را تامین کند. در این راستا انجام تبلیغات و اطلاع‌رسانی بسیار حائز اهمیت است تا مردم نیز از این امر استقبال کنند و با اتصال انشعاب به شبکه فاضلاب همسو با اجرای طرح‌های فاضلاب باشند.

عظیمی: من نیز در اینجا بر همین بازچرخانی یا استفاده مجدد تاکید می‌کنم. برای مدیریت تاسیسات فاضلاب چند معیار وجود دارد که اولین معیار بهداشت است. در درجه دوم محیط زیست قرار دارد برای حفظ سلامت مردم و ارتقای سطح بهداشت. قدم بعد، بحث بسیار مهم استفاده مجدد است. معیار دیگر عدم اذیت و آزار مردم است. طرح فاضلاب نباید باعث تولید بو، ازدیاد حیوانات موذی، ایجاد راهبندان و ترافیک شود و در کل آرامش و آسودگی مردم بر اثر عدم اجرای طرح به خطر نیفتد. مساله دیگر، مسائل فرهنگی است. اجرای طرح فاضلاب نیز همچون سایر طرح‌ها باید با شرایط فرهنگی، مذهب و آداب و رسوم مردم هماهنگی داشته باشد. نکته دیگر، راهبری و نگهداری است، تاسیسات فاضلاب باید به گونه‌ای ساخته شود که از نظر بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری بومی و ایرانی شده باشد، نباید تکنولوژی‌ای استفاده شود که پس از اجرا برای تهیه یک قطعه محتاج کمک خارجی باشیم و آخرین مساله صرفه اقتصادی و تعریف سود و زیان از اجرای یک طرح فاضلاب است، در انجام پروژه فاضلاب سود آن نسبت به زیان صددرصد است، اگر طرح فاضلاب اجرا نشود، با توجه به مشکلات محیط زیستی و بهداشتی که برای مردم به وجود می‌آید ممکن است به ازای هر ریال چند هزار برابر متضرر شویم و حتی برخی آسیب‌ها همچون تخریب محیط‌زیست جبران‌ناپذیر است.

اسماعیلی: قبل از ورود به بحث طرح فاضلاب می‌خواهم بر مفهوم آلودگی بیشتر دقت شود، زمین در بستر اول شرایط خاص خودش را دارد، یعنی هرچه وارد آن می‌شد خودش قابلیت پالایش و تصفیه آن را داشت و می‌توانست به نوعی عدم تصفیه را جبران کند، ولی وقتی بر یک بستر، بار اضافی وارد می‌شود باعث ایجاد واکنش می‌شود. طبیعت بازچرخانی خاص خودش را در شرایط طبیعی داشته است. وقتی این شرایط طبیعی به هم می‌خورد شرایط جدیدی همچون آلودگی تحمیل می‌شود و باعث به هم خوردن نظم طبیعی می‌شود. چرا ما هیچ‌وقت نمی‌گوییم باید در یک دشت کم‌جمعیت فاضلاب اجرا شود، چون در این شرایط خاک، کار خود را انجام می‌دهد. هر جمعیتی که وارد یک فضا می‌شود یک بار آلودگی ایجاد می‌کند و باعث ایجاد تغییر در بستر می‌شود. این موضوع ظرفیت مشخصی دارد که آلودگی را در زمان مشخص پذیرا می‌شود که به آن ظرفیت خودپالایی می‌گویند؛ اما زمانی که ورودی بیش از ظرفیت شد، نیازهای جدید اتفاق می‌افتد که ظرفیتی برای آن نیست.

عظیمی: در این بحث توجه به چند نکته الزامی است. هم‌اکنون در دنیا بحث مدیریت از منبع تولید مطرح است، یعنی همانگونه که مردم زباله را از منبع جداسازی می‌کنند و بازیافت را بسیار ساده‌تر می‌کنند در فاضلاب هم این امر صادق است. مبدا تولید به 2 دسته آب سیاه و آب خاکستری تقسیم می‌شود، آب خاکستری مجموعه فاضلاب تولیدشده و بدون ورود توالت است شامل فاضلاب حمام و روشویی و ظرفشویی ...، آب سیاه تولید شده در توالت شامل بخش عمده‌ای از مواد شیمیایی و مواد آلی همچون فسفر، پتاسیم و نیترات است که وارد فاضلاب می‌شود اما در واقع فاضلاب سیاه کمتر از یک درصد فاضلاب خانگی را شامل می‌شود ولی بخش عمده آلودگی از این طریق وارد فاضلاب می‌شود.

آب خاکستری در این صورت با پیش‌تصفیه بسیار ساده می‌تواند جایگزین آب آشامیدنی شود. این روش‌ها، آخرین تکنولوژی و دستاورد بخش فاضلاب در دنیاست که البته این امر در جاهای کوچک ممکن است. ما می‌توانیم در احداث شهرک‌های جدید به این مساله توجه کنیم و سامانه فاضلاب منازل به طوری طراحی شود که فاضلاب در مبدا برحسب کمیت و کیفیت مواد داخل آن از هم جدا شود. اما در کلانشهرها که سامانه فاضلاب به صورت سنتی ساخته شده و این تفکیک عملا امکان‌پذیر نیست ناچاریم فاضلاب را جمع‌آوری و سپس تصفیه کنیم، این‌که چه سهمی باید به کار بگیریم که در مفاهیم استفاده می‌شود به نظر من مهم نیست، نکته مهم شرایط اقتصادی و اجتماعی ماست که کدام روش برای شرایط ما مناسب است.

درخصوص استانداردهای اجرا هم دو نکته مهم مطرح است.‌ یکی این‌که سازمانی مانند بهداشت جهانی، کتاب راهنما براساس تحقیقات روز دنیا ارائه می‌دهد و می‌گوید فاضلاب در چه سطحی و تا چه درجه‌ای باید تصفیه شود، البته این محدوده یک دامنه است، اما این راهنمایی‌ها در سطح ملی به استاندارد تبدیل می‌شود و این دولت‌ها هستند که استاندارد را تعریف می‌کنند.

احمدی‌مطلق: اگر بخواهیم از باب مقایسه وارد شویم، صنعت فاضلاب ما عمر چندانی نسبت به کشورهای توسعه‌یافته ندارد، ابتدا ما باید اهداف و الزامات عملکردی و نیازهای خودمان را از سامانه فاضلاب تعریف کنیم. این موضوع در ایران کمتر مورد توجه بوده که ما از سیستم فاضلاب چه انتظاری داریم، بازده مطلوب یک طرح فاضلاب چقدر باید باشد یا در بحث بهره‌برداری میزان حوادث فاضلاب چقدر باید باشد که همگی به مساله الزامات عملکردی برمی‌گردد. ما ضوابط تعریف‌شده در این خصوص نداریم و حداقل می‌توانیم از استانداردهای تدوین‌شده موفق الگوبرداری کنیم تا برای خودمان سطوح قابل قبول تعریف شود، ‌بحث دیگر در مبحث روش اجرای شبکه فاضلاب است که بحث مهم معیارهای اجتماعی طرح باید در آن لحاظ شود. مثلا در روش‌های لوله‌گذاری کشورهای پیشرفته به سمت لوله‌گذاری بدون حفر ترانشه پیش‌ رفته‌اند، اما ما هنوز اقدام جدی نداشته‌ایم، علت آن بحث هزینه‌های اجتماعی است که باید برای اجرا درنظر گرفت. این هزینه‌ها بیشتر پنهان هستند، چرا که وقتی به روش ترانشه باز اقدام به اجرا می‌کنیم انواع آسیب‌ها همچون ترافیک محلی، اخلال در کسب و کار، مصرف بیشتر بنزین، هدررفت زمان و انرژی و ... همه به عنوان هزینه اجتماعی هستند. اگر هزینه پرداختی به پیمانکار را حساب کنیم در کل هزینه‌ روش‌های بدون حفاری روباز مقرون به صرفه‌تر خواهد بود. با نگاه کلان و ملی و با درنظر گرفتن هزینه اجتماعی بحث اجرا، شیوه‌های کنونی باید تغییر یابد.

اسماعیلی: در شاخه تکنولوژیکی طرح‌های فاضلاب کشور و مقایسه آنها با استانداردهای جهانی دو نگاه را مطرح می‌کنم، اولی نگاه مدیریتی است و دوم نگرش استانداردی است. بهترین مرجعی که می‌تواند در انتخاب و اجرا به ما کمک کند، تاریخ و نگاه به سیستم‌های پیشین است. ما می‌بینیم کشورهای غربی نیامده‌اند در یک مقطع تمام استانداردها را در تمام شهرها و تاسیسات خود پیاده کنند و به نقطه آخر استانداردها برسند، چرا که یک تجربه ناموفق باعث آسیب کل مجموعه می‌شود.